Читать книгу Europejski lider wzrostu - Marcin Piątkowski - Страница 24

Trzeba koniecznie zrozumieć, na ile powszechna była dystrybucja dochodów w odległej przeszłości, na samym początku ery nowożytnej, i w jaki sposób wpłynęła ona na wykształcenie się w różnych krajach różnych systemów instytucjonalnych. Sposób podziału dochodów raczej nie zmienia się zbytnio przez wieki: z wyjątkiem niewielkiej grupy krajów, którym udało się przejść od systemu oligarchicznego do inkluzywnego (o których będzie mowa poniżej). Większość krajów, w których w odległej przeszłości panowały nierówność i wyzysk, nadal zmaga się z tymi problemami.

Można wyróżnić co najmniej trzy czynniki wpływające na początkowy sposób podziału dochodów i władzy: uwarunkowania geograficzne, idee i ideologie oraz łut szczęścia. Jak dowodzi Diamond (2010), geografia ma znaczenie: w przeszłości łatwiej było gromadzić dochody i majątek w krajach cechujących się sprzyjającym środowiskiem naturalnym (brak chorób tropikalnych), istnieniem produktywnych gatunków roślin i zwierząt (konie) oraz dostępnością zasobów naturalnych (węgiel), niż w tych, które były tego wszystkiego pozbawione. Nawet dzisiaj widoczny jest wyraźny podział między krajami bogatymi a biednymi: te pierwsze znajdują się w większości w strefie klimatu umiarkowanego, podczas gdy te drugie są skupione głównie w tropikach. Uwarunkowania geograficzne decydowały także o początkowej gęstości zaludnienia, która była związana z poziomem nierówności (Sylwester, 2003). Wpływały również na organizację społeczeństwa: społeczności nomadów zawsze cechowały się większą równością niż grupy osiadłe. Wreszcie uwarunkowania geograficzne decydowały o gospodarczych korzyściach komparatywnych (można tu przytoczyć klasyczny przykład produkcji wina w Portugalii i wełny w Anglii, którym posłużył się Ricardo, albo przykład żyznych czarnoziemów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, o których będzie mowa w rozdziale 2) i późniejszym podziale dochodów. W dużej mierze to właśnie sprzyjające warunki geograficzne były przyczyną większej gęstości zaludnienia w Europie Zachodniej przed epidemią czarnej śmierci. Duża liczba ludności przyczyniła się zaś do ukształtowania się silniejszej klasy kupców niż w Europie Środkowo-Wschodniej. Ponadto umiejscowienie Europy Zachodniej nad Oceanem Atlantyckim sprawiło, że mogła ona czerpać korzyści z podboju Nowego Świata. Umiarkowane temperatury, zdrowe środowisko naturalne i sprzyjająca dostępność produktywnych gatunków roślin i zwierząt jeszcze bardziej przemawiały na korzyść Europy Zachodniej, zwłaszcza w porównaniu z innymi częściami świata.

Idee, ideologie i religie także miały znaczenie. Społeczności muzułmańskie i buddyjskie były prawie zawsze bardziej egalitarne niż społeczności innych wyznań. Nierówności w starożytnej Azji Wschodniej były mniejsze niż gdziekolwiek indziej na świecie (Milanović, Lindert i Williamson, 2010). Nawet dzisiaj kraje muzułmańskie cechują się większą równością, niż można by oczekiwać, biorąc pod uwagę ich dochody (Kuran, 2004). Istotne były również ideologie: starożytne imperium Inków było w dużej mierze społeczeństwem protosocjalistycznym, w którym ziemia była niemal równo rozdzielona pomiędzy wszystkich obywateli (Harris, 2017).

Wreszcie trzeba też było mieć trochę szczęścia, żeby odnieść sukces gospodarczy. Gdyby królowa Elżbieta w XVI wieku nie zezwoliła brytyjskim kupcom na prowadzenie wolnego handlu na morzach i oceanach oraz zatrzymywanie dla siebie większości zysków, angielska klasa kupiecka rozwijałaby się znacznie wolniej (albo nie rozwijałaby się w ogóle) i nie stałaby się na tyle silna, by wpływać na politykę Wielkiej Brytanii. Szczęście działało także w drugą stronę: gdyby królowie Hiszpanii podjęli taką samą decyzję jak królowa Elżbieta, hiszpańscy kupcy mogliby z czasem zdobyć pozycję umożliwiającą wyrwanie Hiszpanii z oligarchicznej pułapki. Tymczasem hiszpańscy władcy zmonopolizowali handel z Nowym Światem i zahamowali rozwój innych klas społecznych.

Podsumowując: wszystkie trzy czynniki – uwarunkowania geograficzne, ideologie i łut szczęścia – miały znaczenie: były przyczyną drobnych różnic w warunkach początkowych, które na dalszym etapie rozwoju pomogły niektórym krajom stać się inkluzywnymi. Bez sprzyjających warunków geograficznych, odpowiednich idei i dużej dozy szczęścia, Wielka Brytania i wiele innych krajów cieszących się dzisiaj zamożnością nadal mogłyby być społeczeństwami oligarchicznymi o ograniczonych możliwościach rozwoju.

Mając powyższe na uwadze, trzeba jednak pamiętać, że różnice w poziomie rozwoju około roku 1500 nie były duże. Wszystkie kraje świata były biedne oraz cechowały się znacznym poziomem nierówności, elitaryzmu i wyzysku (Milanovic, Lindert i Williamson, 2010). Władzę sprawowała wąska grupa oligarchów (rody królewskie, arystokracja i duchowieństwo), która zagarniała dużą część i tak niewielkich dochodów rozporządzalnych, zmuszając większość ludności do wegetowania w nędzy. Wyzysk oraz ograniczona dystrybucja dochodów i zasobów wyznaczały zwykły poziom rozwoju ludzkości w tamtym okresie. Mimo że wszystkie kraje startowały z jednej linii, niektóre były odrobinę lepiej przygotowane do zbliżającego się wyścigu. Niewielkie różnice początkowe ostatecznie zdecydowały o tym, kto wygrał te zawody.