Читать книгу Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда - Васіль Герасімчык - Страница 2

Увечары 21 студзеня (2 лютага па новым стылі) 1838 года ў Мастаўлянах Гродзенскага павета (сёння – тэрыторыя Польшчы, на самай мяжы з Беларуссю) у сям’і Сымона і Веранікі Каліноўскіх нарадзіўся сын, названы ў гонар каталіцкага святога Вінцэнта Сарагоскага.[1] Аднак заведзеная ў даўнія часы звычка атрымання дзіцём імя святога ў залежнасці ад дня нараджэння не заўсёды падабалася бацькам. Таму малым часта надавалі другое і нават трэцяе імя, як, напрыклад, у выпадку Андрэя Тадэвуша Банавентуры Касцюшкі. І пасля таго, як 6 лютага ў парафіяльным касцёле мястэчка Ялоўка немаўля ахрысцілі Вінцэнтам, 4 красавіка ксёндз Францішак Кажанеўскі ахрысціў яго яшчэ імем Канстанцін.[2] Гэтае апошняе імя Каліноўскі найперш выкарыстоўваў у адносінах са сваякамі і сябрамі. Вінцэнтам жа Канстанцін пазней стаў падпісваць афіцыйныя паперы, і, быццам старажытнарымскі бог Янус, меў два ўвасабленні – адно ў адносінах з дзяржавай, другое – для самых блізкіх людзей. Так ужо з маленства гартавалася асоба таленавітага канспіратара, кіраўніка паўстання ў Беларусі і Літве.

Пакінуты Каліноўскім след быў настолькі глыбокі, што на роднай Свіслаччыне памяць аб ім перарасла ў легенду, якая пераказвалася былымі ўдзельнікамі паўстання з ліку сялян: “З’яўляўся ён у апавяданнях у якасці быццам бы дабрачыннай сілы, якая несла сялянам дапамогу, прамаўляла ім праўду і здзяйсняла справядлівасць”.[3] Называўся ён “Кастусь” (Kastuś), які б так і застаўся фальклорным рэгіянальным героем, каб не час вялікіх зрухаў перыяду Першай сусветнай вайны, калі ў 1916 годзе Вацлаў Ластоўскі ўзгадаў пра “справядлівага”, назваўшы яго “Касцюк”.[4] Затым у 1919 годзе была спроба Івана Цвікевіча надаць яму імя “Констант”.[5] Пакуль, нарэшце, дзякуючы Максіму Гарэцкаму,[6] за ім не замацавалася менавіта “Кастусь”, якое прагучала ў лекцыях, чытаных Усеваладам Ігнатоўскім у 1922/1923 навучальным годзе ў Беларускім дзяржаўным універсітэце.[7] Аднак ні манаграфія М. Гарэцкага па гісторыі беларускай літаратуры, ні А. Луцкевіч з яго “Костусем”,[8] ні навукова-папулярныя артыкулы і лекцыі У. Ігнатоўскага не зрабілі найважнейшую справу па замацаванні за Каліноўскім імя Кастусь. У першую чаргу гэта дасягненне Беларускага дзяржаўнага тэатра, які толькі за сезон 1923 года 10 разоў паказаў спектакль “Кастусь Каліноўскі” рэжысёра Еўсцігнея Міровіча.[9] На яго падставе павінен быў выйсці першы беларускі фільм. Але ў тых умовах не знайшлося кампетэнтнага рэжысёра,[10] таму праект быў рэалізаваны толькі ў 1927 годзе рэжысёрам Уладзімірам Гардзіным, дзякуючы якому асоба Каліноўскага стала шырока вядомай і за ёй замацаваўся вобраз змагара, барацьбіта за інтарэсы простага народа. Актуальнасць тэмы ва ўмовах раз’яднанай Беларусі другой паловы 1920-х гадоў прадвызначыла поспех фільма.

Народнае імя Кастусь, з’яўляючыся варыянтам рускага Константин і польскага Konstanty, было простым у вымаўленні і зразумелым, перш за ўсё, беларускаму селяніну. Не дзіва, што польскі гісторык Віктар Кардовіч прыйшоў да наступнай высновы: гэтае імя, “зневажальнае ў шляхецкіх колах, абуджала надзею ў сялянскіх масах” і зрабілася “сімвалам барацьбы за агульнае і нацыянальнае вызваленне беларускага народа”.[11]

У пачатку 1990-х гадоў на хвалі пераасэнсавання беларускай гісторыі ў нацыянальным рэчышчы асабістае імя Каліноўскага з’явілася падставаю для крытыкі. Ужыванае Кастусь было названа “далёкімі вынікамі русіфікатарскай палітыкі царскіх улад на Беларусі”.[12] У якасці імя Каліноўскаму намагаліся прыпісаць толькі Вікенцій,[13] спасылаючыся на яго прашэнні да рэктара падчас навучання ў Пецярбургскім універсітэце. Але гэтыя спробы так і засталіся спробамі, паколькі, па трапнай заўвазе даследчыка жыцця Каліноўскага Генадзя Кісялёва, імя Кастусь ужо замацавалася ў традыцыях беларускага народа.[14]

Спрэчкі наконт імя працягнуліся ў канцы 2000-х гадоў. Толькі ў адрозненне ад пошукаў пачатку 1990-х гадоў, калі вобраз Каліноўскага праз яго імя імкнуліся ўзмацніць да вобразу беларускага нацыянальнага героя, на гэты раз асабістае імя выступіла паказчыкам таго, што ён “быў палякам і выкарыстоўваў менавіта польскую форму напісання”[15] – Вікенцій (Вінцэнт), у той час як Канстанцін, а “дакладней Канстанты”,[16] ён пачаў ужываць толькі падчас паўстання 1863–1864 гадоў. Насамрэч, нягледзячы на тое, што асноўную частку дакументаў на рускай мове Каліноўскі сапраўды падпісваў “Вікенцій” або “В.”, ён таксама распісваўся і “Вікенцій Канстанцін”, як на прашэнні на імя рэктара ад 1 жніўня 1856 года або пад паказаннямі Віленскай асобай следчай камісіі ад 30 студзеня 1864 года.

У афіцыйных дакументах ён, у адпаведнасці з уласнай метрыкай, называўся менавіта “Вікенцій-Канстанцін”, як пры прыёме ва ўніверсітэт 5 кастрычніка 1856 года, або “Вікенцій Канстанцін Сямёнаў сын”, як у дыпломе. У следчых жа дакументах паўстання 1863–1864 гадоў Каліноўскі ў пераважнай большасці момантаў названы “Канстанцін”.[17] У іншым выпадку, пры звароце следчых да сяброў Каліноўскага, адзначалася, што ён “не Вікенцій, а Канстанцін”.[18] Пад гэтым імем ён фігуруе ва ўспамінах і гістарычных працах сваіх сучаснікаў А.М. Масолава, В.Ф. Ратча, Я. Гейштара, А. Гілера, Ю. Яноўскага. Так жа яго называюць сёстры Казіміра-Ізабэла Багушэвіч і Марыя Плаўская ў лістах да краязнаўцы Людвіга Чарноўскага.[19] На падставе гэтай інфармацыі Чарноўскі склаў даведку пра Каліноўскага для выдадзеных у 1913 годзе ўспамінаў Якуба Гейштара, дзе той названы “Konstanty-Wincenty”,[20] пры гэтым у самім тэксце мемуараў ужываецца толькі першае імя. Але, што больш істотна, у гонар Канстанціна Каліноўскага назваў сына, народжанага 31 мая 1890 года,[21] яго брат Міхаіл.

Ці было ва ўжыванні ў афіцыйных паперах аднаго імя, а ў пабытовым жыцці – другога нешта большае, чым тое, што намагаюцца яму надаць, ажно да вызначэння “ідэнтычнасці” Каліноўскага? Наўрад ці. З такім жа разлікам за выкарыстаннем у справаводстве імя “Вікенцій” і “В.” можна ўбачыць прыхаваны выклік бацьку, бо подпіс “Сымонаў сын”, акрамя дыплома, не сустракаецца больш ні разу. Або можна разгледзець у гэтым сувязь са старэйшым братам Віктарам, да якога Канстанцін намагаўся быць падобны і жыццё якога фактычна працягнуў, як вынік – некаторыя сучаснікі бачылі ў Каліноўскіх абагульнены вобраз “апостала”.[22]

Імя Каліноўскага – адзін з самых яскравых паказальнікаў барацьбы, якая вядзецца вакол яго: “Разгарніце кнігі – гэта нават не спрэчка пра Каліноўскага, гэта сапраўдная бітва за Каліноўскага”.[23] У выніку змагання згубілася мяжа паміж Асобаю і Легендаю, у якую яна ператварылася за тыя паўтара стагоддзі, што прайшлі пасля яго смерці.

Абапіраючыся на навуковыя крыніцы, якія характарызуюць жыццё і дзейнасць Каліноўскага, у адносінах да яго варта ўжываць “Канстанцін” ці энцыклапедычнае “Вікенцій Канстанцін”. Пры гэтым не трэба забываць на меркаванне, выказанае гісторыкам Генадзем Кісялёвым: “Адных дакументаў пры ўсёй іх каштоўнасці для аднаўлення поўнай карціны мінулага недастаткова, гісторык карыстаецца так званымі “пазакрыніцавымі” ведамі, прасцей кажучы, жыццёвымі назіраннямі. Так ці ёсць падстава для спрэчак, калі ўсім вядома, што Канстанцін і Кастусь ва ўмовах Беларусі адно і тое ж. Кастусь – форма больш “прастамоўная”, так бы мовіць, “недакументальная”, але і ўся наша літаратурная мова абапіраецца на народныя гаворкі, як уся культура наша грунтуецца найперш на народных вытоках і традыцыях”.[24]