Читать книгу Сыналганнар – сынатмый - Гульназ Шайхи - Страница 15

Чан районы зур бер эшчеләр бистәсе кебек. Исемен татарларның чан, зур савыт дигән сүзеннән алганнар. Ул Татарский, Бараба, Куйбышев, Венгеровский районнары белән чиктәш һәм Новосибирскидан 450 чакрым ераклыкта урнашкан. Район хакимияте башлыгы Виктор Иванович Губер белән очрашкан вакытта, ул: «Без әле Татарстаннан бик күп нәрсәләргә өйрәнергә тиешбез. Безнең район да күпмилләтле. Халкыбызның 11 % ы – татарлар. Алар биш авылда төпләнеп яши. Башкарган эшләре, кылган гамәлләре – башкалар өчен үрнәк», – дигән иде. Миңа Виктор Губер телгә алган авылларның өчесендә булырга туры килде.

Кушкүл авылы

Иң элек 330 елдан артык тарихы булган Кушкүл авылына юл тоттык.

«Без – бараба татарлары, Себернең җирле халкы», – диделәр милләттәшләребез, үзләре белән таныштырганда. Биредә елгалар, күлләр күп, урманы да бай. Гомумән, яшәү өчен шактый уңай төбәк. Ерак заманнарда халык елга, күл буйларына аерым гаиләләр булып төпләнгән. Җәен камыштан ясаган шалашта торсалар, кышын землянкалар казып кергәннәр. Алар мәҗүсиләр булганнар, потка табынганнар, корбан чалганнар. Башлыча балык, кош ите белән тукланганнар. Исемнәре дә хайван, табигать күренеше атамаларын йөрткән.

1680 елда балыкчыларның күзе кечкенә генә бер утрауга төшә, һәм алар шунда туктала. Шалашлар корып, булачак авылга нигез салалар һәм, күлләрнең кушылган урынына урнашуына ишарәләп, Кушкүл дип атыйлар. Халык балыкчылык һәм аучылык белән шөгыльләнә. Россиянең Европа өлешеннән кергән татар-мишәрләр барабаларга яңа сулыш алып килә. Аларны агачтан йорт төзергә, хуҗалык алып барырга, игенчелек белән шөгыльләнергә, җырларга, милли уен коралларында уйнарга өйрәтәләр. Мишәрләр җирле халыкка мөселман исемнәре куша башлыйлар, бу төбәккә ислам динен алып киләләр. Авылларда мәчетләр калка.

Бүгенге көндә Кушкүл авылында 80 нән артык хуҗалык, 505 кеше исәпләнә. Авыл халкы, Россиянең бик күп төбәкләрендәге кебек, бары үз көченә генә таянып яши. «Гыйбрәт алыйм дисәң, читкә чык» ди халкыбыз гыйбарәсе. Бу, дөрестән дә, шулай. Кушкүл авылы халкының көнкүреше, яшәеше белән танышкач, «Татарстаныбызда без, Аллага шөкер, җәннәттә яшәгән кебек яшибез икән» дип уйлап куйдым. Ягулык итеп куллана торган табигый газның туган җире Себер булса да, биредәге халык бүген дә утын яга. Авылга газ әле дә килеп җитмәгән! Бер генә калай түбәле йорт та күрмәдем мин Кушкүлдә. Мәчетләре юк, ә мәктәпләре бар. Ләкин анда татарча укытмыйлар. Яшьләр калага китү ягын карый, чөнки биредә эш юк. Шулай да зарланып утырмый авыл халкы. 2008 елда клубка капиталь ремонт ясаганнар. Үзешчән сәнгать түгәрәге эшен җанландырып җибәргәннәр. «Умырзая» халык фольклор ансамбленә йөрүче апалар өчен монысы зур куаныч булган. Инде зурдан кубып сөйләрлек уңышлары да бар икән. «Розалиябез менә, «Иртеш моңнары» XI халыкара сәнгать фестивалендә катнашып, лауреат дипломына лаек булды», – ди клуб мөдирләре Разия Хәмидуллина, горурланып. «Миләшләр» вокал дуэты да, төрле бәйгеләрдә катнашып, танылырга өлгергән.

2010 елдан Кушкүлдә кече эшмәкәрлекне үстерүгә игътибар бирә башлаганнар. Ильяс Ибраһимов умартачылык белән шөгыльләнә. Зиннур Вахитов агач яру цехы ачып җибәргән. «Мин авылымны бик яратам. Читкә китмичә, үз туган нигеземдә генә гомер итәсем килә», – ди Зиннур. Хатыны Римма белән йорт салып чыкканнар. Кызлары Дәринә, уллары Тимурны үстерәләр. Бу нәселнең дәвамы ныклы.

Тармакүл авылы

Юлда йөргәндә һәрвакыт тирә-юньне күзәтергә яратам. Бу якларның да табигате бик матур. Күлләрнең күплеге күзгә ташлана. Басу буйлап барганда, каршыга очраган аккош көтүләре (!) шаккатырды. Биредә алар бик кадерле. Чан районының гербында да аккошлар сурәте. Алар – биредә яшәүче кешеләр күңеленең чисталыгын, район җирлеге табигатенең гүзәллеген чагылдыра торган символ, диделәр. Безгә дә шул матурлыкны якыннан күрергә насыйп булды.

Ходай биргән хозурлыкка сокланып бара торгач, Тармакүл авылына килеп җиткәнебезне сизми дә калдым. Әлеге авылда Татарстанның атказанган артисты Закир Шаһбан туып үскәнен мин инде белә идем.

Тармакүлнең килеп чыгышы турында төрле легендалар йөри. Шуларның берсе турында безгә тарих укытучысы Әфәнде әфәнде Халиков сөйләде. Аптырама, хөрмәтле укучым, язуда бернинди дә ялгышлык юк – укытучының исеме нәкъ шулай. Ә ул сөйләгән хикәят болайрак: Яркүл, Тармакүл күлләре, Эльма, Таук сазлыклары тирәсенә кешеләр килеп урнаша. Алар тәңречеләр була, «әнтәнәй» дигән потка табыналар. Юрталарда яшиләр. Ир-атлар аучылык, балыкчылык белән шөгыльләнәләр, ә хатын-кызлар йорт эшләрен карый. Ислам динен таратучы Ибраһим Карюков атлы кеше бу җирләргә Сембер губернасыннан килеп төпләнә. Авыл оеша башлый. Агачтан йортлар салалар, коелар казыйлар. Башта авылны Онар аул дип атыйлар. «Онар» бараба татарлары телендә «таң ату» дигәнне аңлата икән. Тора-бара, төгәлрәге, 1893 елда авылның исемен Тармакүлгә алыштыралар. Бу вакытта анда инде 500 ләп кеше яши торган була.

Ул вакыттан бирле шактый сулар аккан. Кайчандыр авылда мәчет тә, мәдрәсә дә булган. Бүген инде аларның берсе дә юк. Бу авылга да газ кермәгән, урамнарында юллар да шулай ук бик начар. Халык саны 600 гә якын. Күбесе өлкән яшьтәгеләр, чөнки монда да яшьләр читкә китә. Тармакүлдә урта мәктәп эшли. Барлыгы 39 бала укый, диделәр. Укыту рус телендә алып барыла, татар теле факультатив рәвешендә генә керә. Шулай да балалар безгә Тукай шигырьләрен бик матур итеп татарча сөйләп күрсәттеләр. Балалар бакчасы да шушы ук түбә астында, аңа 15 бала йөри. Закир Шаһбанның туганы Валерий Шәмсетдинов тырышлыгы белән мәктәптә «Дуслык» ансамбле оештырганнар. Анда йөрүче укытучылар район, өлкә күләмендә узган чараларда да актив катнашалар икән.

Тармакүл авылында безгә Хафизә ханым Әхтәриева үзләренчә себер пилмәне әзерләргә өйрәтте. Безнекеннән аермалы буларак, алар пилмәнне әчетелгән сөт салынган шулпада пешерәләр. Авыз итеп карадык – бик тәмле.

Бу авылда безнең игътибарны җәлеп иткән тагын бер нәрсә – кибет бинасы булды. Моннан 100 ел элек төзелгән ул бина өр-яңа кебек. Аны бер гасыр элек шушы авыл бае салдырган булган. Кирпечен дә Тармакүлдә сукканнар, ә измәсенә, бина нык булсын дип, тавык йомыркасы агын кушканнар. Әлеге кибет бүген дә үз вазифасын башкара.

Тебис авылы

Бу районда мәчете булган бердәнбер авыл – Тебис. Аларда азан тавышы инде унбер ел яңгырый. Шулай да биредәге халык дингә нык тартыла дип әйтмәс идем. Авылның имамы Зыятдин абый Әбдрәхимов белән сөйләшкәннәрдән чыгып, шундый фикергә килдем. Җомга намазына нибары биш-алты кеше йөри икән. «Теләкләре булган яшьләрне мин өйрәтергә әзер», – ди авылның имамы. Авылда гел татарлар гына яшәсә дә, татар телен камил беләләр дип тә әйтә алмыйм. Татар җырларын матур итеп җырласалар да, мәктәптә ана теле бер генә сәгать тә укытылмый. Менә шулары җанны әрнетте.

«Халкым минем», 2011, май