Читать книгу Трынаццаць дзён (зборнік) - Анатоль Кудласевіч - Страница 21

Пасля абеду войскі спыніліся. Першыя стрэлы арбалетаў распужалі птушак – але яны толькі адляцелі воддаль, уселіся на дальнія дрэвы і віжавалі за сечай, якую так прагна чакалі. Залязгалі мячы, зазвінела цеціва лукаў, рассыпаючы градам смертаносныя стрэлы; як маланкі, то тут, то там праляталі, пабліскваючы металёвымі наканечнікамі, дзіды. Палілася першая кроў…

Бой не сціхаў і ноччу: то там, то тут чуліся трывожныя крыкі і стогны параненых.

Раніцай, як толькі развіднела, войскі павылазілі са сваіх сховішчаў і з новай сілай ухапіліся за мячы. Трава на паляне зрабілася чырвонай ад крыві. Птушкі пакуль не асмельваліся набліжацца, назіралі здалёк. Да полудня ўсё скончылася. І ў адзін, і ў другі бок пабрылі натомленыя, пакалечаныя і параненыя славяне – іх засталося па жменьцы, хоць дзень таму войскі налічвалі тысячы. Невядома, што прывяло іх на поле братазабойнай сечы… А груганы пасля абеду лавінай пазляталі з дрэваў на паляну. Пачаўся крывавы жор. У гушчарах, чуючы спажыву, мацней завылі ваўкі, але да ночы пакуль не адважваліся вылазіць з кустоўя. Сп’янеўшы ад яшчэ цёплай крыві, захлынуўшыся ёю, сканаў нарэшце стары крумкач. Малады груган падляцеў да белакурага хлопца і смела апусціўся яму на грудзіну. Хлопец быў яшчэ жывы, хоць і не варушыўся, – жывымі былі яго сінія вочы. Груган заварожана ўглядаўся ў вочы чалавеку, а пасля дзеўбануў…

* * *

Цэлы дзень пакутаваў ад загадкавага здарэння. Не дапамагло разабрацца і тое, што ён пісаў учора пра душу. Другую ноч ён не мог забыцца. Праверыў градуснік – амаль зашкальвае. Цела гарыць, быццам яго аблілі варам. Заснуць нельга. І вось у яго дрымоту настойліва пранікаюць абрыўкі фраз, часта без аніякай сувязі з’яўляюцца малюнкі перажытых успамінаў, бачаных некалі кінафільмаў – потым усё гэта раптам знікае. Часам ён расплюшчвае вочы і бачыць перад сабою цьмяныя сцены пакоя, кніжную паліцу збоку ды акно, завешанае гардзінай. І сцены, і пабеленая крэйдай столь, здаецца, душаць сваім цяжарам. Хочацца вырвацца з гэтай цеснай клеткі на волю. Аднекуль зверху (ці гэта здаецца?) далятае ніколі не чуты, непаўторны гук: быццам дзесьці трывожна забілі ў набат, потым нібы тысячы званоў адначасова загаварылі і спляліся ў адным перазвоне. З кожнай хвіляй гук узмацняецца, пераходзіць у дакучлівае гудзенне, і калі дасягае самай высокай і непрыемнай ноты (захацелася нават заткнуць вушы), чалавек адчувае, што цела сціскаецца, нібы жалезным скафандрам. Скура робіцца цвёрдай і халоднай, а сэрца, здаецца, вось-вось выскачыць з грудзей, нібы гарбузік са сціснутай у руцэ мякаці. Ён бачыць, што «скафандр», які душыць яго, неўзабаве выцягваецца ў даўжыню, ператвараецца ў цьмяную шахту-калідор. Чалавек з цяжкасцю праціскаецца праз гэты калідор, дзе ў канцы мігціць далёкае і выратавальнае святло. З такой упарстасцю, з якой змяя вышчэмліваецца са старой скуры, ён прадзіраецца праз загадкавы тунэль – святло набліжаецца марудна. Высільваецца, паўзе і цягнецца – ні канца ні краю. Здаецца, яму вечна прабірацца… Яркі ўсполых блакіту прыходзіць як збавенне. Калідор скончыўся. У гэты момант яму ўявілася, што нарэшце сабраў сваё «я» (нібы пры выбуху, яно разляталася ў розныя бакі), скруціўся ў танклявую нітачку, прайшоў праз «кропку» і апынуўся па другі бок (ён не ведаў яшчэ: па другі бок чаго?) – але адразу адчуў, што ён ужо не «тут», а дзесьці ў іншым месцы, дзе лёгка і свабодна.

Чалавек адплюшчыў вочы: ложак, сцены пакоя, дзверы – усё, што ўбачыў, звычайнае, але чамусьці рэчы адбіваюць фасфарычным мігценнем, быццам аднекуль падсвечвае месячнае святло. «Дзякуй Богу, кашмар скончыўся», – падумаў чалавек. Ад перажытага захацелася піць. Чалавек падняўся з ложка і азірнуўся: на пасцелі нехта ляжаў. Ён гадоў дзесяць спаў адзін, і таму дзіўным было ўгледзець на сваім ложку яшчэ некага, акрамя сябе. Схіліўся над незнаёмцам, зазірнуў яму ў твар і здрыгануўся ад нечаканасці: «Што гэта? Не можа быць! Я!.. Я тут і я там? Гэтага не можа быць!»

На ложку і сапраўды ляжаў ён, ляжаў крышку бокам, падклаўшы пад галаву руку – яго нават зацікавіла: ён першы раз бачыў сябе сонным… Але ж як гэта: ён стаіць і ён жа назірае за гэтым?.. Вось тут, каля свайго ж ложка, стаіць! Штосьці неверагоднае! Містыка! І тут ён заўважае, што зрабіўся вёрткім і рухавым – усё выконвалася без ніякага намагання, нібы само сабою, гуляючы. І зноў здзіўленне – ён адначасова бачыць чатыры сцяны пакоя, падлогу пад сабою і столь уверсе – што такое? Быццам ён з’яўляецца вялізным сферычным вокам, якое аднамомантна глядзіць ва ўсе бакі. Неўзабаве чалавек адчуў што ў пакоі ёсць яшчэ нехта трэці, што той «нехта» пільна сочыць за ім.

Чалавек насцярожыўся, прыслухаўся… «Не бойся! Я прыйшоў табе дапамагчы», – пачулася чалавеку.

«Але хто ты? Я не бачу цябе», – адказаў чалавек.

– Я твой прадзед Іван, паглядзі, вось я.

– Ён жа памёр гадоў сем таму, як ты можаш быць ім?

– Вось жа я. Я не памёр, а скінуў сваё цела. І прыйшоў табе дапамагчы… Хіба ты не ведаў, што чалавек не ўмірае?

– Не. Нас у школе вучылі, што Бо… – «Што Бога няма!» – хацеў дадаць ён, але яго рэзка спынілі, быццам нябачная рука шчыльна закрыла рот.

– Замоўкні!!! Не гавары! Нічога пакуль не гавары. Слухай, – абарваў яго той, хто назваўся прадзедам, – цяпер будзеш ведаць. Тут трэба быць вельмі асцярожным са словамі, з думкамі, ты зусім безабаронны тут. А вага словаў у нас, заўваж, – не тая, што на зямлі. Помні гэта!

Чалавек зірнуў туды-сюды, каб зразумець: адкуль далятаюць думкі? Ля дзвярэй ён прыкмеціў невялічкае светлае воблачка. «Дык вось ты які!» – падумаў чалавек.

– Такі ж, як і ты, – пачулася яму, – я сябе бачу такім, якім быў у жыцці, а ты мне здаешся такім, якім ты бачыш мяне.

«Дзіўна, – адзначыў чалавек, – я ж яму нічога не гаварыў, а толькі падумаў пра сябе… Ён угадвае мае думкі? Не паспею падумаць, як ён ужо ведае, што я хачу прамовіць».

– Так і ёсць. Табе нічога і не трэба гаварыць. Толькі засяроджана думаць, – адказаў на яго разважанні прадзед, – і нічога дзіўнага ў гэтым няма. Ты яшчэ не ведаеш, што мы з табою адно і тое ж.

– Дык мы ж розныя людзі?!

– Як паглядзець… Розныя мы для сябе, і кожны з нас помніць толькі сябе, а для Бога мы з табою – адно!

– Слухай, як гэта атрымалася, што я тут з табою размаўляю і вось там, на ложку ляжу?

– Гэта проста: на ложку цябе зараз няма. Чалавек можа быць толькі ў адным месцы, там ляжыць тваё цела – гэта не асноўнае, гэта ёсць не ты… Самае галоўнае для цябе зараз – рыхтуйся да сустрэчы з Ярасветам, – дайшло апошняе да чалавека. І воблачка, якое назвалася прадзедам, раптам знікла. Чалавек занепакоіўся: «Ці не снілася гэта мне?» Нельга сказаць, што ён чуў голас прадзеда ці бачыў, чытаў яго думкі, – не! Усё адбывалася адначасова: і быццам бы чуў голас, і чытаў думкі, і бачыў іх… Прадзед думаў, а праўнук у той жа час глядзеў і слухаў, што той думае, нібы знаходзячы прадзедавы думкі ў сваёй сутнасці. Прадзед думаў для праўнука, а праўнук, наадварот, для свайго продка, быццам у іх на дваіх была адна галава.

Хто такі Ярасвет? Што гэта за стварэнне? Можа, ён і ёсць Бог? Але прадзед так і сказаў бы: рыхтуйся да сустрэчы з Богам, а то – «з Ярасветам…».

– Ярас-вет! Ярас-свет! Ярасвет! – паўтарыў ён незнаёмае слова колькі разоў. – Ярасвет, Ярасвет, Ярасвет! – як бы клікаў чалавек кагосьці на дапамогу.

І вось неспадзявана пакой напоўніўся святлом. Здалося, што ў правым кутку пад столлю ўзыйшло сонца. Стала ўтульна, суцішна і цёпла. Сонца струменілася дабрынёй. Лёгкае ласкавае пачуццё зыходзіла ад Яго і зычлівымі, мяккімі і далікатнымі хвалямі ахутвала члавека. Яму на імгненне адкрыліся ўсе таямніцы светабудовы: «Вось як яно ўсё зроблена! – застыў чалавек у радасным здзіўленні, – які цуд, ой-ёй-ёй!».

Усё было зусім іншым, як вучылі ў школе: прасторы і сусветы пераліваліся, выпраменьваліся і ўваходзілі адно ў другое, зліваючыся і зноў размяжоўваючыся. Успрымалася гэта не ў паслядоўнасці і ў дынаміцы, як мы ўспрымаем на зямлі, а адразу схоплівалася сутнасць з’яў і дзеянняў. Адначасова бачыўся і пачатак, і канец усяго існага.

– Дык, значыць, ты і ёсць той самы Ярасвет? Гэта Ты мне ўсё паказаў?

– Гэта мільярдная доля таго, што ёсць!

Чалавек адчуў, што Ярасвет глядзіць на яго з замілаваннем, як маці на сваё дзіця: «Ён не зробіць мне дрэннага!». Чалавеку было прыемна купацца ў добразычлівых промнях гэтай загадкавай істоты.

– А ну, расказвай, што ты тут натварыў? – быццам бы спытаўся Ярасвет, хоць гэта было лішняе, таму што Ён усё ведаў, але чамусьці патрэбна было пачуць адказ ад самога чалавека.

– Калі? – не зразумеў чалавек.

– Ну вось там, у жыцці, – быццам удакладніў падказкай Ярасвет.

Чалавек збіраўся адказаць, што не ведае, якім чынам апынуўся за целам. Як раптам праваруч ад яго засвяціўся экран, і на ім хутка замільгацелі жывыя малюнкі: маленькі хлопчык ляжыць у калысцы, прачынаецца і пачынае гуляць з цацкамі; вось ён ужо робіць першыя крокі – падае, устае, зноў падае – хістаючыся, трымаецца за табурэтку; вось плача, спужаўшыся сабакі… а зараз корпаецца ў пясочку. «Дзесьці я бачыў гэтага хлопчыка», – падумаў чалавек. Штосьці вельмі знаёмае, блізкае і роднае адчулася яму ў гэтым хлопчыку… Вось хлопчык ужо і падрос, бяжыць у школу… Шкада, што са спіны не бачна твару. Пачакай, прыпамінае чалавек, вось зараз ён зачэпіцца за дрот і раздзярэ руку. Так і ёсць: хлопчык ляціць стрымгалоў і праз хвіліну, скрывіўшыся ад болю, закрывае акрываўленую руку… «Адкуль я ведаў загадзя? Ой, дык гэта ж было са мною! Гэта ж я!» – зноў здзіўляецца чалавек.

Глядзіць на Ярасвета: «Ты. А хто ж яшчэ… Паглядзім-паглядзім, хто ты?» – смяецца той.

«Як добра, дзякую табе, ты вярнуў мяне дзяцінства», – радаваўся чалавек. «Я! Гэта я!!! Ха-ха-ха! – смяяўся ён, успамінаючы сваю першую няўмелую рыбалку. – Гэта я! Я!!» – заходзіўся ў захапленні і пазнаваў падзеі пазнейшага жыцця. Чалавеку было вельмі прыемна назіраць сваё жыццё з боку, яшчэ большай насалодай перапаўнялася душа, што разам з ім глядзіць на яго жыццё высокая духоўная асоба. Чалавек заўважыў, што Ярасвет з найвялікшай радасцю ўспрымае яго добрыя ўчынкі. Хацелася, каб добрага ў жыцці было як мага больш. Вось чалавек у жменьцы нясе дзясятак трускавак для маці, не з’еў сам, як астатнія хлопцы, а нясе ажно за шэсць кіламетраў (ёй будзе прыемны такі клопат). «Глядзі, глядзі, які я ўдзячны! Бачыш, які добры?!» – быццам крычыць чалавек Ярасвету». Ён не думаў, што гэтыя даўно забытыя трускаўкі пададуцца такімі значнымі, што могуць прынесці столькі насалоды, што за ягадамі стаіць нешта большае: гэта ўжо учынак! «Глядзі, глядзі, які я міласэрны, якое ў мяне добрае сэрца, як шкадую галубка! Ты бачыш, я плачу над жывой істотай? А вось тут, глядзі, незнаёмай бабульцы памагаю сумкі несці… Як добра, што я гэта зрабіў тады, цяпер – такая радасць ад гэтага. А спачатку да таго ж сорамна было падыйсці і ўзяць тыя сумкі, і як перасцерагаўся, каб не ўгледзеў хто-небудзь з сяброў – і не падняў на смех, яшчэ, чаго добрага, цімураўцам пацвельваць будуць…».

Але што гэта… «Няўжо? – замірае чалавек. – Няўжо і гэта падгледзелі?». Ён сцяўся, схіляе галаву, каб далей не бачыць, – але позірк нельга адвесці, не прыкрыць вачэй – іх няма, і яны ёсць усюды. Несусветны сорам прабірае яго… О, ён усё аддаў бы, каб далей гэтае праклятае «кіно» не круцілася! Дарэмна – панарама няўмольна набліжаецца да яго ганебнай таямніцы – вунь там, за вуглом, ён і робіць гэта… Яму думалася тады, што ніхто на цэлым свеце не даведаецца, і вось жа… «Не хачу! Не хачу, каб ты глядзеў! – кідаецца чалавек да Ярасвета. – Гэта не я, я не такі! Не глядзі туды! Я ж тут, каля цябе, тут я сапраўдны!» – спрабуе чалавек адракчыся ад сваіх учынкаў: адракчыся ад самога сябе.

– Гэта дрэнна! І ты ведаў пра тое, яшчэ тады, калі рабіў. Але горш дрэнна не тое, што ты ўсё ж такі не вытрымаў, паспрабаваў, а тое, што адмаўляешся ад відавочнага. Гэта толькі кветачкі, глядзі, глядзі далей, што робіш ты! Вось дзе сапраўдны грэх, бачыш, які ты?

– Я гэтага ніколі не рабіў, – гаворыць чалавек, бо дакладна ведае, што не падманвае на гэты раз, – гэта няпраўда!

– Ну, у цябе ўсё яшчэ наперадзе! Гэта будзе, яшчэ паспееш зрабіць. Глядзі, глядзі, якім ты будзеш.

…Жыццёвая панарама скончылася нечакана, як і пачалася. Зрабілася ціха. Чалавек чакаў. Прагляд доўжыўся нейкае імгненне, не больш, хоць і прайшло ўсё жыццё – гэтае імгненне расцягнулася ў часе: столькі разнастайных пачуццяў, што, здавалася, ён па-новаму, яшчэ раз перажыў сваё жыццё.

Чалавек чакаў: чакаў вынікаў, магчыма, прысуду.

«…Што гэта было? Ты мне паказаў маё жыццё? Адкрыў, што было і што будзе пасля? Дзеля чаго? – баязліва пытаўся чалавек, спрабуючы высветліць, прадвызначыць вырак, адгадаць свой далейшы лёс. – Я дзесьці чуў, што ў момант смерці перад вачыма людзей праходзіць усё, перажытае імі. Для чаго ты мне паказаў усё гэта?».

– Таму, што гэта і ёсць смерць, – зразумеў чалавек адказ Ярасвета.

– Як? – застыў ён пытаннем. – Ты мяне заб’еш?

– Няўжо ты яшчэ не зразумеў, што памёр ужо? – адказаў Ярасвет. – Хоць… яшчэ і можаш жыць, вядома, калі моцна захочаш. Але ж ты бачыў, якім будзеш.

– Я не хачу паміраць так нечакана! – запратэставаў чалавек. – Я хачу яшчэ жыць! Хачу прывычнага.

– А навошта? І дзеля чаго? Каб стаць яшчэ горшым, чым ты ёсць зараз? Ты ж бачыў, што будзе далей. І запомні: смерць заўсёды будзе нечаканасцю. І табе ўсё будзе мала і мала, і заўсёды будзеш прасіць адтэрміноўкі і не нажывешся ніколі, не надыхаешся… І чым болей будзеш жыць, тым цяжэй табе будзе, тым больш пачнеш загрузаць у пазыкі, якія трэба сплочваць… тым цяжэй табе будзе потым адарвацца ад свайго свету… і гэтага не мінеш. І зноў будзеш стаяць перада мною, перад выбарам далейшага, і зноў будзеш прасіцца. Трэба адважыцца! Адзін раз, пасля будзе лягчэй. Усё адно не пазбегнеш выбару: днём раней, днём пазней – але гэта нічога не зменіць, да гэтага прыйдзеш! Сёння ты малады, моцны, а пасля…

– Няўжо, няўжо я нічагуткі не змагу выправіць у тым, што ты мне паказаў?

– Рэдка каму ўдаецца паправіць штосьці ў тым, што павінна адбыцца… Хоць… Усё можа быць. Ты вольны ў выбары і зараз, і потым у жыцці.

Чалавек стаяў і не мог адважыцца. Назад у цела не хацелася – там цесна, няўтульна і цяжка, там гэтак усё запаволена і замаруджана, а тут – усёмагутнасць, тут разуменне сутнасці рэчаў, сябе і сусвету… Вось толькі невядома, што ж там далей? Чаму на гэты крок патрэбна адважыцца? І як жа ісці мне цяпер па жыцці, пасля ўсяго ўбачанага, калі вярнуцца назад: буду ўсё ведаць, бо шмат бачыў… Буду ведаць, што мяне чакае заўтра, буду глядзець, як паволі насоўваецца злыбеда, і нават ведаць, колькі слёз прыйдзецца выплакаць. Буду ведаць, дзе чакае шчасце мяне. А ці ж шчасце гэта, калі ведаеш? Жыццё стане нейкім апраснелым і не цікавым.

– Не хвалюйся, калі ты збаішся зараз і выбераш пажыць яшчэ, ты забудзешся пра гэтую сустрэчу і ніколі не здагадаешся, што чакае цябе заўтра, і будзеш спасцігаць зямную мудрасць па крупіцах, радуючыся кожнаму адкрыццю, як звычайны чалавек. І радавацца будзеш кожнаму новаму дню. Гэта закон, мы не можам парушыць яго. Але ж помні, усё адно прыйдзецца стаяць перад выбарам, некалі трэба адважыцца пераступіць парог. Прыйдзеш да гэтага.

– Калі так, – адказаў чалавек, – дык навошта адкладваць на потым, днём раней, днём пазней, калі да гэтага ўсё адно мушу прыйсці, то давай ужо зараз. Неадкладна! Пайду далей, куды там трэба ісці? – здаецца, вырашыў нарэшце ён.

– Што ж, ты атрымаеш, што заслужыў. У цябе быў час… Я чакаю цябе. Да сустрэчы… – на гэтым словы-думкі Ярасвета абарваліся.

Ён знік. Растварыўся ў паветры, быццам і не было яго толькі што, быццам усё гэта зноў жа – толькі прымроілася чалавеку.

Чалавек агледзеўся. «Не, не мроя, не сон – вось жа цела маё, асобна ад мяне, і вось жа я: па-за целам!». Ён прыпомніў апошнія словы Ярасвета: «Я чакаю цябе… да сустрэчы», – значыць, трэба збірацца? І замітусіўся, заспяшаўся, нібы баючыся спазніцца некуды. «Ці нічога я не забыўся тут? – і раптам успомніў: – Маці! А як жа маці? Яна не перажыве маю смерць!».

«Гоп! – усвядоміў знянацку, што стаіць пасярод бацькоўскай спальні, і паспеў здзівіцца яшчэ: Як жа ўваходзіў сюды? Не помню, як адчыняў дзверы? Як зачыняў…».

Маці з бацькам ціха-мірна ляжалі ў ложку, быццам нічога і не здарылася. Сон быў глыбокі. Чадавек спрабуе дабудзіцца, дакрычацца да бацькоў: «Мамо! Мамо… уставай, мамо, чаго ты спіш? Я адыходжу. Мне трэба… Што ж вы не чуеце? Тато, Тато! Уставайце! Чаму ж вы спіцё?» – ледзь не плакаў ён ад крыўды: бацькі маўчалі. Голас, відаць, не даходзіў. І тут чалавек зрабіў яшчэ адно жахлівае адкрыццё: рука, якой спрабаваў растармашыць маці, свабодна праходзіла праз яе цела! Не сутыкалася з ім, а ўваходзіла, паглыблялася, нібы ў ваду. Зразумеў: сувязі няма!

Хай бы гэта было сном… Ён апошні раз паглядзеў на бацькоў і зноў падумаў пра сваё цела: «Я тут і я там?» – толькі захацелася пераканацца ў гэтым, яшчэ раз упэўніцца ў неверагодным, як тут жа апынуўся ў сваім пакоі. І новае адкрыццё ўразіла нечаканасцю: ён прайшоў у сваю спальню праз сцяну! Перанёсся сілаю думкі: не паспеў падумаць, з’явілася толькі жаданне яшчэ раз упэўніцца – і вось, калі ласка, ён ужо стаіць тут.

Цела нерухома ляжала на ранейшым месцы, магло падацца, што яно спіць. Чалавек прыгледзеўся: а ці ж дыхае ён? Цішыня.

«Мусіць, пара?» – успомніў чалавек свой абавязак. Прыўзняўся над целам, паглядзеў на яго зверху, прайшоў праз столь, дах і памкнуўся ўгару. Панясло, закруціла… Ён вінтом уразаўся ў неба. Замігцелі зоркі. Чорны, невядомы космас, як вялізная дагістарычная жывёліна, усмоктваў у сваё чэрава.

Хуткасць узрастала: кропачкі зор спачатку ператварыліся ў невялічкія працяжнікі, а потым расцягнуліся ў суцэльныя лініі.

Дзікі, драпежны космас, здавалася, рагатаў, патрасаючы сусветамі, над жменькай кволага жыцця. Таямнічыя варожыя стыхіі шкамуталі бедную душу, уцягвалі ў пякельныя беспрасветныя дзіры, да вар’яцтва раскручвалі ў чорных вірах… «Гібель! Куды мяне нясе? Трэба спыніцца! Не хачу! Затрымацца… Мне яшчэ трэба на зямлю, туды, дзе засталося цела. Не зараз, хоць на хвілінку пазней. Спакою хачу, хоць дзянёк яшчэ пабыць у зямным суладдзі, пад абаронай цела. Мне яшчэ трэба дажыць, выправіць свае памылкі, я ж ведаю цяпер, што такое памылка!

Адпакутаваць за грахі, навучыцца… можа, тады будзе інакш. Толькі не цяпер! Назад! Няхай гэта здарыцца потым, некалі потым… Пазней…».

Але затрымацца цяжка – паўсюль пустэча.

Чалавек сцяўся, скурчыўся, падабраў рукі пад жывот, сагнуўся ўсім целам да каленяў, нібы прыняў позу эмбрыёна, нібыта ён яшчэ ва ўлонні маці, не нарадзіўся… О Божа, рух запавольваецца! «Няўжо магчыма?» – варухнулася ў душы слабое спадзяванне; развярнуўся ў супрацьлеглым напрамку і толькі пачаў ліхаманкава шукаць выйсце назад – у імгненне вока апынуўся на зямлі, на ложку, у сваім целе.

Ён не мог зразумець, што ўратавала яго, што дазволіла спыніць шалёны лёт, крутнуцца назад і скінуцца на зямлю, ці так было наканавана з самага пачатку: вярнуцца. Ці ён зрабіў нешта зусім нядаўна, ужо не ў целе, што прымусіла вякамі адпрацаваную механіку нябёсаў даць збой і дазволіць яму скарыстаць адтэрміноўку. Няўжо па-за целам зрабіў нейкі ўчынак на сваю карысць? Чаму такая жудасць была ў палёце? Жахлівае мяне чакала там, куды я ляцеў, ці пакутківа-невыносным з’явіўся сам касмічны палёт? Што чакала мяне, чаго я так баяўся?

Некалі потым, праз гады жыцця, ён нечакана ўспомніць гэтае здарэнне да драбніц. Але гэта будзе потым, яшчэ не хутка, праз страшэнны правал жыцця.

А пакуль што, як толькі вярнуўся на ложак, ён усвядоміў, што ляжыць з адплюшчанымі вачыма, але быццам падвешаны ў прасторы. Сцены пакоя, усе рэчы ходзяць ходырам. Усё круціцца вакол яго, нібыта ён цэнтр усяго сусвету. Гукі, надзвычай выразныя і ясныя, б’юць па вушах. Калі ён кранае коўдру – шум падаецца снежнай лавінай. «Шэрх, шэрх, шэрх…» – паўзе муха па столі.

«Шэрх-шэрх! Шухі-шухі-шухі!» – ён чуе, як яна перабірае магнатымі лапкамі.

«Бух!» – узрываецца насычаным шамаценнем цішыня: гэта ён ударыўся локцем аб сцяну. Але ўсё паціху запавольваецца і, нарэшце, спыняецца. Непрывычнае знікла, усё стала звычайным.