Читать книгу Трынаццаць дзён (зборнік) - Анатоль Кудласевіч - Страница 4

І я засеў за працу. Час прыспешваў. Адзінае, на што мог спадзявацца пры разводзе, – інтэрнат: шум, бязладдзе, непрасыпныя п’янкі і вечны прахадны двор, калі заставацца сам-насам змагу толькі глыбокай ноччу.

Спачатку разбіраў свае паперы, корпаўся ў старых рукапісах, адбіраў найбольш важныя і расфасоўваў іх у папкі. Потым тры ночы запар упісваўся ў навелу, высільваўся, каб нарэшце зладзіць з галоўным героем. Нічога не атрымлівалася. Герою навелы раптам адкрылася будучыня, ён становіцца прарокам і ў той жа час забывае сваё мінулае. Матэрыял распаўзаўся і распухаў, і я ніяк не мог давесці яго да ладу, разабрацца з героем было цяжка: уявіце сабе чалавека, які помніць толькі будучыню? З гора і злосці на сябе вырашыў напіцца. Пасля работы пайшоў у Дом літаратара… Шукаў Сыса, які заўсёды там ашываўся. Як цудоўна было раней, калі працаваў бар, яго заўсёды можна было там знайсці вечарам за столікам. Вакол Сыса заўжды кучкаваліся свае хлопцы. Шмат змянілася апошнім часам, але нехта казаў, нібыта працуе кафэ?

…А першы раз я ўбачыў Сыса ў 1989 годзе на свяце маладой літаратуры ў Іслачы. Фестываль працягваўся дні чатыры. Ён прыехаў, здаецца, на другі дзень. Яшчэ да прыезду толькі і гаворкі было, што пра яго: «Сыс зрабіў… Сыс сказаў… Сыс пасварыўся… пахваліў, пакрыўдзіся, раззлаваўся…». Вядома, я заінтрыгаваўся: што за фрукт такі гэты Сыс? І вось яго нарэшце прывезлі на чорнай «Волзе». Увесь натоўп маладых літаратараў рваўся на вуліцу сустракаць свайго куміра. Нехта схахміў і кінуўся па-лакейску адчыняць дзверцы, сагнуўшыся да зямлі ў паклоне. Усе мы любім пажартаваць, асабліва ў маладосці. Вечарам зладзілі «капуснік». І тут я ўбачыў нешта, што ніяк не ўкладвалася ў маё ўяўленне пра нармальныя чалавечыя паводзіны. Уразіла не тое, што Сыс, вычвараючыся, выкінуў зусім непрыстойны жарт, а здзівіла, што ўсе гэта прынялі як належнае: глядзелі яму ў вочы і люба ўсміхаліся. Не знайшлося чалавека, які б запярэчыў. Я настолькі быў шакіраваны нечаканасцю, што таксама прамаўчаў. Але пасля бяссоннай ночы раніцай на ганку выказаў яму наступнае:

– Як ты думаеш, мог бы той чалавек, што забіваў цвікі ў рукі Хрыста, напісаць верш, каб расчуліць іншага?

– Не ведаю… – сказаў ён праз паўзу. Ён прагаворваў словы, быццам абсмоктваючы іх у роце, нібы ўзважваў кожнае на языку. – А хто забіваў цвікі?

І тут мяне ўзарвала. «Я не ведаю, што ты там за паэт такі, – закрычаў я, – тут усе гавораць: геній, геній… Я не ведаю, я цябе не чытаў! Я не чытаў ЦЯБЕ – у цябе не можа быць вершаў!»

– Дарма, – абарваў ён.

– Чаму дарма? Я што – дурны? Я бачыў, які ты чалавек, і з мяне досыць! Ты маёй душы нічога не зможаш даць. Я не чытаў і ніколі не буду чытаць тваіх вершаў! Запомні гэта! – здаецца, я крычаў тады і гаварыў апантана.

Жахаюся сябе ў такія моманты, нейкі чорны дух апаноўвае мяне, цалкам забірае нада мной уладу, і праз які час мне становіцца страшна: мог бы зрабіць непапраўнае… А ён стаяў і толькі ўсміхаўся: «Давай лепш спрачацца вершамі», – сказаў нарэшце.

– Як гэта вершамі? – асекся я, – я не пішу вершаў на зададзеную тэму.

– Дык лепш, чым дарэмна крычаць тут, сеў бы і напісаў верш.

…Так і разышліся. Але пасля размовы ён стаў чорны, як хмара, хоць мне здавалася, што яго немагчыма «прабіць» ніякімі словамі. Да гэтага смяяўся, жартаваў, адкідваў нумары, а тут ходзіць моўчкі, і нішто не можа яго вывесці з унутраннай зацятасці. Усе толькі й пытаюцца: «Анатоль, што з табою? Што здарылася? Хто цябе пакрыўдзіў? Чаму ты такі?» Я адчуваў, што віною наша размова на ганку. Мне зрабілася не па сабе: што я ведаю пра яго, пра гэтых людзей? (Я тады ўпершыню трапіў у беларускамоўнае літаратурнае асяроддзе. Гаварыў на трасянцы, і ўвогуле было адкрыццём, што па-беларуску пішуць, размаўляюць, чытаюць цудоўныя вершы і нават спяваюць песні пад гітару. Мне здавалася, што жывая беларуская літаратура засталася ў мінулым. А тут маладыя хлопцы майго ўзросту…). На душы было брыдка. А яшчэ горшала ад таго, што ён не «выдаваў» мяне. Я нікога не разумеў і не знаходзіў свайго месца. То здавалася, што я адзін дурны сярод іх, а ўсе яны разумныя і нешта спазналі такое, да чаго мне ніколі не дарасці, то ўяўлялася, што ўсе гуляюць у нейкую гульню, а я жыву сапраўдна, то наадварот, нібыта я распачаў і раскруціў якісьці сцэнарый… Гэта нельга было спісаць на нявопытнасць багемных зносін: за плячыма было два гады Літаратурнага інстытута… Адзіны чалавек, з якім я знайшоў агульную мову, – гэта малады празаік Андрэй Худзенькі. Я таксама любіў Талстога, які быў для яго кумірам, што нас і зблізіла. Помню: прачынаецца Андрэй раніцай, штосьці шукае пад падушкай, выварочвае навалачку, заглядвае ў тумбачку і раптам:

– Ну гэтыя пісьменнікі і свінні!

– Што такое? – здзіўляюся я. – Гэта ж схаваў пад падушку бутэльку гарэлкі, а нехта ўкраў. Ты не бачыў, хто заходзіў сюды, калі я спаў?

– Не… – адказаў разгублена: «Яшчэ падумаюць, што я сцягнуў іхнюю гарэлку?» – занепакоіўся я, толькі гэтага мне і не хапала, а ўголас дадаў: – Здаецца, ніхто не заходзіў.

Напэўна, Сыс. Гэта яго работа. Больш ніхто, акром яго, – вырашыў ён.

І калі я спытаўся ў Андрэя, што за паэт гэты Сыс, – той адказаў: «Добрыя вершы ў яго, пачытай абавязкова». Адзіны чалавек, які быў мне сімпатычны, і той гаварыў супраць майго цвёрдага пераканання. Значыцца, я штосьці зрабіў не так або чагосьці не разумею, ад таго і няма спакою ў душы.

Перад ад’ездам я падышоў да Сыса: «Анатоль, прабач… Я, можа, нагаварыў што лішняе, ты не бяры да сэрца…»

Ён толькі махнуў рукою, ат, маўляў, не варта ўвагі – але, здаецца, пасвятлеў тварам.

Тады на ганку, калі ён прапаноўваў спрачацца вершамі, я ўсё-такі запісаў яго адрас, хоць быў упэўнены, што ён не спатрэбіцца мне. І па прыездзе ў Давыд-Гарадок (жыў у той час на Палессі) адразу купіў яго «Агмень». Прачытаў. Хоць і адкрываў кніжку з патаемнай злараднай зласлівасцю і цвёрдым скепсісам, што не знайду на старонках вершаў. Перачытаў яшчэ: «Ёсць жа вершы, ёсць жывое слова ад сэрца! Вядома, гэта не Цютчаў, якога прымаю цалкам, шмат тлумнага і незразумелага, але ж ёсць дзесятак вершаў, якія «прабіваюць»! Гэтага хопіць, каб называцца паэтам». Вось і паўстала перада мною праблема: чалавек і паэт, геній і ліхадзейства – як ужываецца гэта ў адной асобе?