Читать книгу Трынаццаць дзён (зборнік) - Анатоль Кудласевіч - Страница 9

І тут нешта грукнулася на вуліцы. Я ўскочыў, доўга трывожна ўглядаўся ў акно – нічога: цёмная ноч. Цішыня. Гора «спіць»? А чаму ж маю душу раздзіраюць крыкі?

Ухапіў чарнавік, каб прачытаць напісанае, доўга круціў яго ў руках і не мог разабрацца: дзе ж пачатак? Мяне здзівіла, што радкі былі выраўнены не з таго боку, як звычайна. Гэта азадачыла, і ў той жа час мурашкі забегалі па спіне, ад чагосьці нетутэйшага стала страшнавата, пакуль я не зразумеў – усё проста: калі пісаў, на чарнавіку ляжаў тоўсты слоўнік, а я настолькі быў захоплены, што не заўважаў гэтага і рука, даходзячы да перапоны, аўтаматычна адскоквала на пачатак. «Я магу вырвацца з кола сваім словам!» – падумаў я.

«Дык мы ўсе разам, ці кожны паасобку? На гэтым трымаюцца сусветы. Ці кожны асобна, – думаў я, – у дамавіне-кокане? У сваёй шкарлупіне? Калі разам – дык давайце нешта рабіць! А калі кожны ў сваёй шкарлупіне – дык трэба трушчыць і выходзіць на свет Божы. Пакуль не разарвецца кокан – матыль не навучыцца лётаць», – падумаў я і пачаў пісаць далей. Словы клаліся як заўгодна.

Анатоль Сыс: «Напішы абвяржэнне!» Ага, але ж тваё імя па бацьку ЦІХАнавіч? Гэта значыць: ціха, ціха… цьшш… Абы ціха, абы асцярожна і не ўпасці куды ў яям-уу!

У-уух!!!

Мне зноў зрабілася страшна, жах заварочаўся ў душы. Няўжо я адзін такі ненармальны? Няўжо адзін нічога не разумею? Усе людзі як людзі, адзін я нібы пракажоны… Хіба мне больш за ўсіх трэба? Страшна кранаць свае вершы: што там – бездань душы, ці зеўра, праз якую адчыняецца прадонне космасу?

«Замрите, проклятые книги!»

Калі сляпы вядзе сляпога, ці не ўпадуць яны разам у ЯМУ? Яму трэба верыць… Трэба верыць, заплюшчу вочы… І вось яно, бяздонне, перада мною: яны навучыліся хлусіць і падманваць – я не развучыўся гаварыць параўду. Як выблытацца з гэтага? Я пісаў і, пішучы, заўважыў, што ў літарах часта паўтараецца «я», «м» і «а», што значыць я м а, і пачаў выдзяляць іх пры друкаванні, чым далей пісаў, тым цяжэй мне было выбрацца, дапісацца да кропкі, тым глыбей я загрузаў у сэнсе ямы. Я доўга не мог скончыць той верш, атрымлівалася, што я сцвярджаў, выдзяляючы літары: Я – яма, або вінаваціў людзей, у тым, што яны ямы, а мне не хацелася ні таго, ні другога. І было там яшчэ выслоўе: Яму вер і не трапіш у яму, – можа яно і ўратавала мяне, таму што душа, нібыта правальвалася ў бездань.

Так, я баюся чорных людзей, пра якіх згадваў у тым вершы і якія падманам могуць пасадзіць у псіхушку… Усе ведаюць, што яны ненармальныя, не такія, як усе, але баяццца прызнацца ў гэтым. Не людзей я баюся, а д’яблаў, што валадараць людзьмі. Не кожны ведае, што ў ім сядзіць? Але ж паэты… Іх так і ўспрымаюць… Ну і што? Усе пад Богам! Але кажуць: душа захварэла… А можа, яна выздаравела? Адкуль вы ведаеце, можа, у вас заўжды хворая была і засталася такою? Чаму ж вы п’яце сасмяглымі губамі словы і песні, спароджаныя нібыта хворымі душамі паэтаў? (У восеньскім садзе, абцяжараным пладамі, яблык падае на галаву Ньютана, і ён з гэтай прычыны адкрывае закон сусветнага прыцягнення. Але ж яблыкі падалі на зямлю і да Ньютана? Мільёнам людзей падалі на галовы – ніхто не адкрыў, значыць, Ньютан вар’ят? Не? Але ж яблыкі падаюць?

Няўжо, каб адкрыць закон касмічнага прыцягнення душаў, яблык павінен упасці ў сусвет? Такога закону пакуль не існуе. Але ж душы людскія прыцягваюцца ўвесь Час… Значыць, мы вар’яты? Архімед бег голым па вуліцы і крычаў «Эўрыка!» – пэўна, вар’ят! Ніхто не бегае па вуліцы галышом, але ёсць рычаг Архімеда, ёсць законы яго, а што застанецца пасля цябе, разумнік? А ці забыўся, за каго прымалі такія, як ты, Хрыста? – пачытай Евангелле, успомні).

Кажуць, душа захварэла, а можа яна выздаравела? Чаго баюся я?

Якім важкім можа быць слова!! Як цяжка бывае падняць адно-адзінёханькае слоўца над сваёю душой. Якую адказнасць павінны несці мы, тыя, хто гаворыць гэтае слова, асабліва калі гаворым не аднаму чалавеку – многім, тыя, хто засявае насенне слоў у душы чалавечыя. «За кожнае слова дасце адказ!» Як трэба баяцца легкадумнасці ў слове. Я зразумеў, чаму такім маўчуном быў мой дзед Мікалай, за ўвесь дзень ад яго можна было пачуць два-тры сказы – ён ведаў, што такое СЛОВА. Мог гадзінамі корпацца каля сваіх вулляў, назіраючы за працай пчол, і як раздражняла яго маё балбатанне. «Трэба падумаць, перад тым як сказаць, – вучыў дзед мяне, – сказаў, як звязаў, нібыта адрэзаў, каб ніхто не паправіў. Словы як цагліны: ляжыць адно да аднаго ў падмурку, і нішто іх не можа зрушыць. І хата стаіць. А што было б, калі б панакідалі цэглы, як ты слоў?..». Эх, дзед Мікалай, дзед Мікалай, як табе там цяпер?

Класціся спаць ці не? І тут я ўспомніў, што сёння ж праваслаўныя Дзяды. Асяніны. Успомніў сваіх памерлых: Міколу, Пятра, Паўла, Антончыка, Івана, Данілу… Дзяды, яны глядзяць на мяне. Яны чакаюць! Спадзяюцца… Ненармальна гэта! Але усё адно пайду ціхенечка-ціхутка на дыбачках і паслухаю: спіць жонка ці не? Як мякка ступаюць босыя ногі, якая цёплая падлога:

Усяго дванаццаць крокаў да ісціны, а колькі можна не спаць, вы ведаеце? Вечнасць? Што ж маўчыце?.. – я ішоў у спальню, на хаду шукаючы прычыну, па якой быццам бы мне трэба зайсці. Уключыў святло. Праз імгненне жонка расплюшчыла вачы: «Што ты?».

– Ды вось, гадзіннік спыніўся… А ты спала?

– Ну вядома. Пытаецца яшчэ. Цішэй, малога разбудзіш!

Я так і не зразумеў: спала яна ці не? – я падмануў, што быццам бы гадзіннік спыніўся, а яна – таксама схлусіла, што нібыта спала…

Можа, штосьці ў гэтым ёсць? Як бяжыць час… «Час – гэта тое, што праходзіць: было, ёсць, будзе – усе гэта час?» – «Не, час – гэта тое, што я пражываю. Без мяне не будзе часу. Як не будзе яго без цябе, без нас. Калі б не было на зямлі нікога – не было б і часу. Хто сачыў бы за ім? Я – вымярэнне і мера. Я быў, я ёсць, і буду. Я – вечны!». Але ж не могуць на адным чалавеку завязвацца ўсе вузлы зямныя? А Хрыстос жа ўзяў на сябе пакуты? Дык ён жа Бога-Чалавек! А я – чалавек Бога. Яго Крыжам мы ўратуемся, і кожны нясе свой крыж. Ёсць нейкая тайна ў Крыжы Гасподнім, падумаў я, нават у самім знаку крыжа: вось бы паспрабаваць укласці словы верша ў крыж, можа тады што-небудзь стала б зразумелым?

Раптам!!! Разуменне ўсіх людзей адразу. Куды ні торкнешся – усё ведаеш… Напэўна, так вар’яцеюць.

«Дык гэта ж не знікае, калі ўжо было аднойчы? – падумаў я і тут жа дадаў: – А хто яго ведае…»

Мне чуліся абрыўкі нейкіх дыялогаў і спрэчак: «Так не можа быць: каб усіх ды адразу, цалкам увесь свет і абняць», – гаварыў адзін голас.

– А чаму б і не? Што мы ведаем пра сябе і пра сусвет?… І для чаго? І як? – пярэчыў другі.

Усё зразумела з самім сабою: вельмі проста тут, адзін на адзін; вельмі складана там, з людзьмі – дзе ісціна: тут? Там? Пасярэдзіне, паміж людзьмі і мною? Дзе? – ісцін не можа быць дзве. Мяне зноў уразіла трыадзінства ў пытаннях і ў адказах. Зноў трыадзінства Божае, якім прасякнута ўсё! Я вырашыў паказаць гэта графічна і сеў за машынку:

Паспрабуй падняць – і развяжацца пуп. Гэта прыходзіць не часта, можа, раз у трынаццаць, ці ў дзесяць гадоў – хто іх лічыў? Гэта было апошні раз, таму што да 2000-га (???) засталося толькі шэсць з палавінаю…… А мне трыццаць тры гады – І сёння Дзяды

ПРАВАСЛАЎНЫЯ

Я адчуваю, што на НЕБЕ чакаюць ад мяне нейкага рашэння. Назіраюць за маімі паводзінамі, што недзе там ідзе страшэнная барацьба за маю душу, і кожная думка кладзецца на шалі вечных вагаў: ці за, ці супраць… Ці светлае, ці чорнае. Там НЕБА, там ведаюць УСЁ! Мне некалі пакажуць, што адбываецца ў гэты момант на самай справе, калі я адстукваю на машынцы, выліваючы з літараў свайго сэрца форму ПРАВАСЛАЎНАГА КРЫЖА, некалі потым, калі душа адляціць ад грэшнага цела і буду стаяць я на апошнім, на Страшным Судзе перад ПРАСВЕТЛЫМ лікам.

Калі я адстукаў на машынцы знак крыжа, мне зрабілася спакайней, больш упэўнена я адчуў сябе. Я адчуў, што Сіла за мною, хоць не мая Сіла, але яна мяне абароніць. Мусібыць, прыйшла ў маю душу Вера. Вера – аснова. Аснова – доўгія ніткі, што намотваюцца на калаўрот кроснаў. Якой даўжыні аснова – такім будзе і сувой палатна. Вера – гэта аснова жыцця. Яна пранізвае ў чалавеку ўсё ад пачатку да канца, ад калыскі да труны. На веру, нібы на аснову, тчэцца жыццёвы сувой нашай долі, толькі дзякуючы веры, аснове, кладуцца на палатно лёсу вясёлкавыя ўзоры і арнаменты. Выцягні з палатна аснову – яно распадзецца на шматок каляровых нітак. Знікне суладдзе і гармонія.

Нават немаўлятка робіць першы крок з прычыны веры: ходзіць маці, бацька, людзі, якія навокал, – а яно такое падобнае да іх… Яно верыць у тое, што будзе хадзіць!

Чалавек ніколі не навучыўся б ні чытаць, ні пісаць, ні шмат чаго іншага, калі б не верыў, што гэта магчыма. Вялікая вера – вялікія здзяйсненні! Вера – гэта павадыр, які вядзе сляпога чалавека па дарозе лёсу, гэта аснова, на якой трымаецца палатно долі.

А чалавек менавіта сляпы, і вышуквае, і бачыць тое, што яму не патрэбна. Мой супакой быў кароткім. Я доўга ўглядаўся ў крыжовы меч ісціны і заўважыў, што з правага боку крыжа тры словы «Ад», па-беларуску: «пекла». Чаму з правага? З правага павінен быць праведнік? Што я наблытаў? Зноў неразбярыха!

І я зноў ухапіўся за дзённік. Так, гэта было восенню 83-га года, таксама ў лістападзе. Сёння 94-ты. А заўтра субота: я таксама павінен ісці ў цырк. Жонка даўно ўжо, яшчэ да сваркі, узяла білеты, так што не адкруцішся – абяцаў! Я лічыў: колькі ж гадоў прайшло? Лічыў і не мог зрабіць простае арыфметычнае дзеянне: думкі блыталіся, не давалі засяродзіцца. Рукі трэсліся. Спачатку атрымалася 9 гадоў, потым 10 і, нарэшце, інтэрвал паміж гадамі аказаўся 13. Можа, таму я памыліўся, што напісаў гады слупочкам і хутка зусім заблытаўся, які прамежак, паміж якімі гадамі я пралічваю ў даны момант часу. Потым я адначасова пралічваў адрыўкі гадоў восені 82 года і вёснаў 84 і 86, звязаныя з духоўнымі катаклізмамі, вядомымі толькі мне аднаму. Штосьці прыпадала на вясну 96 года і на 99 год. Калі атрымалася «13» – зразумеў: гэта канец!

Я адчуў, яны злавілі мяне. Гоняць на загубу. Як мне вырвацца з гэтага кола? Але ж я магу не пайсці ў цырк? Жонка не зразумее. Усё зноў заблытваецца і ўскладняецца. Калі пайду – усё вырвецца з-пад майго кантролю, так мне ўяўлялася. Назад ходу не будзе, думаў я. Можа… Мне што навучыцца лгаць? Падмануць? А ці змагу?… Заўтра, не, сёння ранкам перад цыркам, трэба прарвацца ў царкву. Гэта важна: на споведзь! Тады я быў без Бога, з Богам усё будзе іначай. Ён не пакіне, уратуе. Божа, не дай аступіцца, завядзі мяне заўтра на споведзь.

Госпадзе, Ісусе Хрысце, Сыне Божы, памілуй мя.

«Барані мяне сваім крыжам насподнім… Насподнім?» – жахнуўся я вымаўленага слова. Дык якому крыжу я малюся, якога Бога прашу?

Я зноў выключыў святло. Але праз хвіліну падхапіўся, нейкая сіла шаптала і падказвала мне: пішы, пішы, пішы… Занатоўвай, а то зноў усё пераблытаеш і забудзеш. Мой розум пралічваў тысячы варыянтаў, шукаючы мне выратавальны шлях: адно, адзінае выйсце! Яно павінна быць!

Усё паўтараецца. Вечны калаўрот, як у таго праклятага Ніцшэ, але я не хачу прымаць яго халодную, ганарлівую «ісціну». Мне добра з Богам.

Я зноў ступаю на свае сляды. Вечнае вяртанне – гэта тупік, лабірынт. Дзе ж ты, нітачка Арыядны, – пуцяводная ніць? Тупік!

Ёсць тупіковыя сітуацыі, але няма безвыходных. Выйсце заўсёды ёсць! Павінна быць! З тупіка можна павярнуць назад.

Радуйся, калі ідзеш з тупіка зваротным шляхам, ты ўсё адно рушыш наперад. Адмоўны вопыт таксама патрэбны. Не апякаючыся, не навучышся баяцца агню – і тады згарыш аднойчы.

Па тупіку праходзяць двойчы: першы раз, як заходзяць у яго, ідуць з упэўненасцю, што гэта пуцявіна вядзе да мэты, і другі раз, калі вяртаюцца назад з веданнем, што гэтая дарога выводзіць з тупіка. Калі ступаеш на сляды свае, выходзячы з тупіка, ты ўсё роўна ідзеш наперад. Да мэты. На сляды свае?.. Я на слядах… Але… Але як вырвацца з круга? З вечнага круга вяртання?

Ці ёсць у крузе пачатак? Дзе ў крузе канец?

З якой кропкі ні пачынай рух, яна праз нейкі час стане канцом. Няма ў крузе пачатку – няма і канца. Круг – гэта сістэма, якая пачынаецца і канчаецца ў кожнай кропцы часу адначасова.

Ці ёсць пачатак майго жыцця? Нараджэнне. А да народзінаў дзе мой пачатак? Не было б бацькі – не было б і мяне. Мой выток ад бацькі. Але бацька таксама быў камусьці сынам. Да бацькі мой пачатак у дзядоў (а сёння ж яны, Дзяды!)… І так бясконца. Няма ў мяне пачатку. Дзе ж канец? Я памру… Але Хрыстос сцвярджае і пераконвае подзвігам (і я веру Яму), што душа ўваскрэсне і будзе жыць вечна!

Чалавек – гэта сістэма, якая пачынаецца і канчаецца ў кожнай кропцы часу? Чалавек – гэта прамая? Але куды вядзе яго шлях? Чалавек – гэта… «Дарога – гэта гасцінец, па якім я іду», – сказаў адзін голас. «Не! Дарога – гэта тое, што я праходжу. Гасцінец будзе і без мяне, а без маёй хады шляху не будзе…» – запярэчыў другі.

Чалавек – гэта крыж! Яму трэба верыць, яго несці, ім ратавацца. Трэба ісці!

Начхаць мне на іхнія кругі і петлі, на гэта д’яблава кола, пайду нацянькі! Да лямпачкі мне, што сатаннё каламуціць ваду, пайду напралом, напрасткі, я засвячу гэта чортава кола і выведу іх на чыстую ваду! Што мне з таго: дзесяць, трынаццаць? Плюнуць! І расцерці!

Памажы мне, Госпадзе! І я зноў засеў на машынку.

I боль мой крыху суцішыўся зноў і адышоў. Я доўга ўглядваўся ў круг сваёй долі – ён атрымаўся нейкі квадратны: «Квадратура круга, – падумаў я, нёвырашальная задача, а квадратура крыжа – непасільная». Колькі ж было гэтых кругоў у маім жыцці? Адно крыху ўсцешыла і яшчэ раз абнадзеіла: Бог апынуўся за колам. Значыць, гэта мяне д’ябал круціў? Не, цяпер ён нікуды не дзенецца: ваяваць дык ваяваць!

«Хто душу сваю пакладзе за другі свая, – мовіў мой Цар Хрыстос, – той у пашане будзе і займее вянец жыцця вечнага». Як сплаціць мне пазыкі Табе, вечны раб Твой, і вечны прыслужнік у Слова Твайго, дай мне зброю ў рукі, дай мне Духа Святога, барані шчытом веры і шаломам малітвы мяне ахіні, я пайду на вайну, мо з яе не вярнуся ніколі, пракавечны даўжнік – упаду галавою ў траву-палыны, ты мяне не пакінь сярод жарсцяў зямных, добрым словам тады памяні, буду плакаць калі пад лазоравым купалам неба, Ты мяне не шкадуй, бо бядою гартуецца воля, я пайду на вайну, мо назад не вярнуся ніколі, дай мне моцы, Гасподзь, дай мне сілы Свае пад заплаканым небам Айчыны, Ты прымі, атулі, нібы блуднага сына свайго… Я пайду на вайну… я пайду… я іду…

Кажуць: праз вызначаныя прамежкі часу вырак спасцігае чалавека. Якая працягласць гэтых прамежкаў – дакладна ведаюць на НЕБЕ. Можа, для кожнага існуе свой інтэрвал паміж ударамі лёсу? Я не ведаю! Адно спазнаў дакладна – гэта тое, што заблытаўся ў сваім жыцці, заблудзіўся сярод віхлястых сцяжынак лёсу, і вочы разбягаюцца, і галава ідзе кругам, заблытаўся ў сабе і ў людзях, адно я пэўна ведаю: штосьці падобнае здаралася ўжо аднойчы, ці дзесяць, ці трынаццаць гадоў назад, цяпер я ўжо знаю, як мне выйсці на светлы шлях, я знайшоў сабе павадыра, ён выведзе з лабірынта. Я зрабіў клетку, і хутка заганю туды злодзея, што завязвае людзям вочы, што заблытвае іх жыццёвыя шляхі, там, у КЛЕТЦЫ, ён пакажа свой агідны твар, выявіць сваё паганае аблічча і вышчарыць зубы гнілыя свае. Ён доўга круціў мяне, але Святое Пісанне гаворыць: не капай ямы другому!

Чаго хочуць, што чакаюць ад мяне на гэты раз – я таксама не ведаю! Для нагляднасці параўнаю ўдары Судзьбіны-долі так: першы раз – нібы ўкус камара, другі – быццам шэршань гваздануў цябе ў лоб; трэці – нібыта абухом па галаве, чацвёрты і – заганяе па вушы ў зямлю… пяты… шосты… сёмы… Колькі іх можа быць?! Не знаю! Але прадчуваю, які страшэнна-магутны і жахлівы, напэўна, бывае апошні ўдар, пасля смерці, ад якога залежыць усё. Каб пазбегнуць яго: рабіце добра справу сваю, рабачаямі будзьце, жывіце па сумленню і добра справу рабіце, таму што справай сваёю мы апраўдаемся перад Госпадам і справай сваёю ж і асудзімся!

Бог – гэта справа, якую мы робім. I справай мы апраўдаемся перад Усявышнім. З правага боку быў укрыжаваны разбойнік, першы з роду людскога, якога Сын ЧАЛАВЕЧЫ ўваскрасіў з памерлых. Як разабрацца, дзе права, дзе лева, спытаеце вы, – гэта проста зусім і складана. Каб не было памылкі і самападману, зрабіце маленькую справу: уявіце сябе на месцы Хрыстовым, на Крыжы на Гасподнім, сураспніцеся з ім (бо іншага шляху для нас не існуе да ўваскрэсення) – і стане ўсё зразумела вам: глядзіце на свет не ад сябе вы, з крыжа пазірайце вачыма, глядзіце на тэкст мой не ад сябе вы, а з тэксту глядзіце вачыма на словы, на свет і на дзеі свае, душою глядзіце і розумам, сэрцам і Духам – і стане ўсё зразумелым: дзе права, дзе лева, і дзеяй і справай якой апраўдацца нам перад Хрыстом, таму што:

Я адстукаў клетку на машынцы і шмат чаго зразумеў для сябе, многае адкрываю ў тэксце і па сённяшні дзень. Дзесяць радкоў – дзесяць запаведзяў: Ісус Бог, акравершам як бы спускаецца з нябёсаў на зямлю, але для таго, каб Ён стаў нашым Богам, чалавеку трэба падымацца да Яго разумення, калі Бог зрабіў сем крокаў да чалавека, то вымагае чалавека падняцца хаця б на тры крокі ўверх, тады і атрымаецца ІСУС БОГ НАШ. Дзесяць запаветаў і лік трынаццаць, які я графічна выдзяліў літарамі акраверша (з «левага»-«правага» боку – усё залежыць як чытаць і як разглядаць «клетку»: сураспніцеся!). Але ж якім было маё здзіўленне, калі з «боку «Сатаны-Трынаццаці» я адлічыў трыццаць тры інтэрвалы і трыццаць трэці якраз прайшоў пасярэдзіне Хрыста. Той, каму адкрыта, усё зразумее, хто сляпы і не бачыць, я не магу яго зрабіць відушчым, я грэшны чалавек і не магу ацаліць ад слепаты – можа, схадзіце ў царкву, калі жывяце ў Мінску – на Прытыцкага ёсць Вялікая царква «Усіх тужлівых радасць», у маленькай палатцы, на ўзбоччы дарогі, але пасярэдзіне Жураўлінага Шляху; можаце наведаць Кафедральны Сабор, ён на ўзгорку стаіць, на Плошчы Волі… Дарэчы, цэркаўку заўсёды на высокім месцы будавалі, паблісквае на сонцы залатымі купаламі, адсвечвае чырвоным золатам вечнага жыцця, і б’юць званы, звоняць: бом! бом!! бом!!! Склікаюць сляпых і невідушчых, каб бачылі.

А каму зусім не адкрыта, і хто зусім сляпы і невідушчы і мае каменнае сэрца, адколатае з помніка якому-небудзь правадару, хай помніць, што Бог навучыць болем. Хай моліць і просіць Бога, каб Ен вывучыў праз боль, пакуль ёсць яшчэ час, пакуль не грымнуў удар у апошні раз. Кінь чытаць маё трызненне і бяжы да царквы, не думай, што будзе час, што яшчэ паспееш, што ў іншы раз…

Іншы раз бывае карысна не толькі чытаць, але і лічыць, не толькі грошы, гады-барышы, але і словы, радкі, нават інтэрвалы, каб разабрацца або яшчэ раз пераканацца ў Хрыстовай ісціне.

Мы нічога не ведаем, мы робім так, як звыклі, мы вечныя рабы звычак, каб вылушчыцца са старой скуры, бывае карысна чытаць і паглядзець на свет новымі вачыма, а затым, выцершы ногі свае аб прывычку, атросшы пыл з вобуя свайго, прачытаць, напрыклад, зверху ўніз, або знізу ўверх, – тады іншым разам шмат чаго зразумееш і яшчэ раз пераканаешся ў праўдзе Божай і ў праўдзе сэрца свайго.