Читать книгу Transmisja kultury w rodzinie i w szkole - Joanna Bielecka-Prus - Страница 16

Jest kilka powodów, dla których warto podjąć trud rekonstrukcji modelu transmisji kultury zaproponowanego przez Bernsteina:

1 Teoria Bernsteina, mimo braku syntetycznej pracy systematyzującej główne jej tezy, budzi światowe zainteresowanie badaczy (są wśród nich m.in.: A. Sadovnik, P. Atkinson, W. Taylor, S.J. Ball, C. Cazden, J. Brannen, M.W. Apple, A. Cicourel, S. Delamont, M. Douglas, A.H. Halsey, R. Hasan, D. Hymes, B. Tizard, M. Young) reprezentujących różne dyscypliny naukowe, czego dowodem mogą być liczne artykuły, międzynarodowe sympozja oraz wznowienia wydań napisanych przez niego książek. Jak na „nieklasyka” Bernstein jest często cytowanym autorem, najczęściej zresztą nie przez socjologów, ale psychologów, lingwistów i pedagogów. Zainteresowanie jego pracami wzrosło szczególnie po wdrożeniu w wielu państwach europejskich reform edukacyjnych wzmacniających władzę państwa nad kontrolą jakości nauczania oraz wprowadzeniu jednolitych programów nauczania (np. w Wielkiej Brytanii w 1988 r.). Opracowana przez Bernsteina teoria pozwala na wyjaśnienie tego procesu.

2 Wokół teorii Bernsteina narosło wiele nieporozumień. Zdarza się, że autorzy odwołują się do wczesnych koncepcji Bernsteina (np. Lipset, 1998), które ich twórca odrzucił lub zmodyfikował pod wpływem badań empirycznych i dyskusji. W niektórych pracach można spotkać się z indeksami kodów socjolingwistycznych, których autorstwo przypisuje się Bernsteinowi (Nęcki, 1996; Jarco, Lewandowska, Stasiuk, 2000; Karkowska, 2007), a których ten nigdy w przedstawiony sposób nie sformułował. Ta książka jest próbą uporządkowania teorii Bernsteina i przedstawienia jego całościowego modelu teoretycznego. Rekonstrukcja ta nie jest zadaniem łatwym. Bernstein publikował swoje prace na łamach czasopism i nie pozostawił systematycznego wykładu, który pozwoliłby na jednoznaczną interpretację jego dorobku. Nie powstała ostateczna wersja jego teorii, Bernstein (1971, s. 1) bowiem do końca życia pracował nad jej udoskonaleniem, wierząc, że „najlepszy artykuł to ten, który nie został jeszcze napisany”. Dlatego też niektórzy autorzy uważają, że „referowanie jego koncepcji jest przedsięwzięciem szczególnie trudnym, (…) bo każda następna wersja w nikły sposób wiązała się z wersjami ją poprzedzającymi” (Marody, 1987, s. 117). Celem tej książki jest pokazanie, że możliwa jest, na podstawie rozproszonych fragmentów, rekonstrukcja spójnego modelu teoretycznego zbudowanego przez brytyjskiego socjologa.

3 Recepcja teorii Bernsteina jest utrudniona również z tego względu, że ani w piśmiennictwie polskim, ani światowym nie powstała praca, która w wyczerpujący sposób omawiałaby całość tego niezwykle oryginalnego dorobku. Jedyną dostępną monografią jest książka autorstwa Paula Atkinsona (1985), która nie obejmuje jednak wielu zagadnień dotyczących dyskursu edukacyjnego oraz dość kontrowersyjnie sytuuje teorię Bernsteina w ramach kierunków strukturalistycznych.

4 Teoria Bernsteina nie jest bliżej znana polskiemu czytelnikowi, choć w niektórych pracach można znaleźć wzmianki na temat pewnych elementów jego koncepcji (Kurcz, 1976; Kłoskowska, 1981; Niżnik, 1985; Marody, 1987; Sawisz, 1989; Putkiewicz, 1990; Giza-Poleszczuk 1991; Kwieciński, 1991; 2006; Przetacznik-Gierowska, 1992; Korporowicz, 1993; Rittel, 1994; Zemło, 1996; Woroniecka, 2001). W Polsce, dzięki pracom Z. Bokszańskiego, A. Piotrowskiego i M. Ziółkowskiego (Bokszański, 1976, 1977), Bernstein najczęściej łączony jest z socjolingwistyką. Należy jednakże zauważyć, że ta subdyscyplina socjologii, mimo podwalin, jakie położyły pod nią prace polskich uczonych (m.in. Bronisława Malinowskiego), przeżywa obecnie w Polsce wyraźny kryzys. Problemy socjolingwistyczne częściej są podejmowane w pracach filologów niż socjologów (Lubaś, 2003; Grabias, 1997). Podobny kryzys przechodzi polska socjologia edukacji, dawniej dynamicznie rozwijająca się subdyscyplina badawcza, czego dowodem mogą być prace tak wybitnych socjologów jak Florian Znaniecki (1928–1930 [1973]), Józef Chałasiński (1969) czy Jan Stanisław Bystroń (1916). Recepcja teorii Bernsteina mogłaby przyczynić się do ożywienia badań w tych dziedzinach i skierować je na nowe tory (np. badania programów szkolnych, badania komunikacji w klasie w aspekcie socjologicznym; badania takie są obecnie bardzo prężnie rozwijane w światowych ośrodkach naukowych). Można mieć nadzieję, że podjęta w książce problematyka przybliży polskim uczonym dorobek Bernsteina i pozwoli aktywnie uczestniczyć w toczących się dyskusjach wytyczających dalsze szlaki badań zarówno socjologom, jak i pedagogom czy lingwistom.

5 Dorobek Bernsteina należy ująć nie tylko w kategoriach wartości eksplanacyjnej, ale również praktycznej. Jego teoria wyjaśnia przyczyny niepowodzenia w upowszechnianiu wykształcenia na poziomie średnim i wyższym oraz barier awansu społecznego w społeczeństwach nowoczesnych. Biorąc pod uwagę to, że system szkolnictwa w Polsce sprzyja segregacji i selekcji, przy jednoczesnym zapotrzebowaniu społeczeństwa polskiego na ludzi dobrze wykształconych, teoria Bernsteina może dostarczyć narzędzi teoretycznych stymulujących badania, które wskazałyby dalsze kierunki reformy polskiej oświaty.

Rekonstrukcja teorii Bernsteina, będąca przedmiotem tej książki, jest oparta na analizie opublikowanych przez niego prac oraz poświęconych im pozycji piśmiennictwa. Wykorzystano także materiały zebrane podczas kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Uniwersytetu Londyńskiego we wrześniu 2003 r. (m.in. prace doktorskie pisane pod kierunkiem Bernsteina, osobiste notatki i listy) oraz materiały z III międzynarodowego sympozjum poświęconego dorobkowi Bernsteina, które odbyło się w Cambridge w 2004 r. W badaniach zastosowano krytyczną analizę tekstów (Marciszewski, 1977), której celem była rekonstrukcja głównego problemu, odsłonięcie struktury modelu transmisji kultury, ukazanie związków między kluczowymi dla teorii pojęciami i twierdzeniami oraz ocena poprawności dokonanych przez Bernsteina wnioskowań. Książka składa się z pięciu rozdziałów oraz aneksu zawierającego słownik terminów, biogram i wykaz prac Bernsteina.

Pierwszy rozdział jest rozdziałem wprowadzającym. Prześledzono w nim rozwój teorii Bernsteina zarówno na gruncie socjolingwistyki, jak i socjologii edukacji. Diachroniczne przedstawienie koncepcji ma na celu ukazanie dynamiki rozwoju głównych problemów badawczych i ich uporządkowanie, tak aby czytelnik, który zna prace Bernsteina jedynie w sposób wycinkowy, uzyskał pewną „mapę” zagadnień poruszanych w dalszej części książki.

Kolejne rozdziały rekonstruują opracowany przez Bernsteina model w sposób synchroniczny i wiążą podstawowe problemy w jeden spójny obraz. W rozdziale drugim omówiono podstawowe narzędzia teoretyczne: kody, zasady i reguły, które służą do opisu procesu transmisji kultury w rodzinie i szkole. Wyjaśniono również genezę kodów oraz ich powiązanie ze strukturą klasową. W trzecim rozdziale przeanalizowano przebieg procesu kształtowania wiedzy dziecka i jego sposobów posługiwania się językiem przez komunikujących się z nim rodziców. W rozdziale czwartym opisano reguły kierujące przekazem wiedzy, sposoby organizacji instytucji edukacyjnych oraz wpływ stosunków klasowych na ich treść i formę. Przeanalizowano również skutki, jakie niosą za sobą uprawomocnione formy przekazu wiedzy dla różnych klas społecznych oraz wyjaśniono, dlaczego dzieci z klasy robotniczej najczęściej doznają niepowodzeń szkolnych. W piątym rozdziale przedstawiono proces społecznego konstruowania dyskursu pedagogicznego i zmagania, które podejmują grupy społeczne w walce o władzę nad jego kontrolą oraz o prawo do definiowania, czym jest uprawomocniona wiedza w społeczeństwach nowoczesnych; wytłumaczono, dlaczego pewne grupy społeczne są z tej walki wykluczone, oraz rozważono możliwe drogi ich emancypacji. W zakończeniu podsumowano wkład Bernsteina w rozwój nauk społecznych, przedstawiono krytykę modelu transmisji kultury oraz wskazano dalsze kierunki badań.

Książka ta nie powstałaby bez wsparcia wielu osób, którym chciałabym wyrazić moją wdzięczność. Dziękuję przede wszystkim Pani Profesor Elżbiecie Hałas, promotorowi mojej rozprawy doktorskiej, na podstawie której powstała ta książka, za opiekę merytoryczną i wsparcie w trudnych chwilach. Dziękuję także Panom Profesorom Zbigniewowi Bokszańskiemu i Piotrowi Kryczce za cenne uwagi krytyczne. Wyrazy wdzięczności składam Koleżankom i Kolegom z seminarium doktoranckiego, prowadzonego przez Panią Profesor Hałas, atmosfera i dyskusje seminaryjne były bowiem dla mnie źródłem inspiracji. Podziękowania kieruję również do Pani Profesor Julii Brannen i wszystkich uczestników III Międzynarodowego Sympozjum poświęconego Bernsteinowi, życzliwe przyjęcie, z którym się tam spotkałam, miało dla mnie ogromną wartość. Pragnę także podziękować Pani Dr Magdalenie Woynarowskiej-Sołdan za nieocenioną pomoc w przygotowaniu tekstu do publikacji.