Читать книгу Mądrość psychopatów - Kevin Dutton - Страница 17

Osobowość ma długą historię – a może nie tyle osobowość, co jej badanie. Wszystko zaczęło się jeszcze w starożytnej Grecji, od Hipokratesa (460–377 p.n.e.), ojca zachodniej medycyny. To on, czerpiąc z wcześniejszej tradycji (na przykład astrologii babilońskiej), która rozprzestrzeniała się po ówczesnym świecie za pośrednictwem mędrców starożytnego Egiptu i mistyków z Mezopotamii, wyróżnił cztery temperamenty: sangwiniczny, choleryczny, melancholiczny i flegmatyczny (patrz schemat 2.1).

Schemat 2.1. Cztery temperamenty Hipokratesa

Przez kolejne niemal dwa i pół tysiąca lat niewiele się działo. Dopiero w 1952 roku brytyjski psycholog Hans Eysenck35 tchnął nowe życie w dwoistą taksonomię ojca zachodniej medycyny. Po wyczerpującej analizie licznych kwestionariuszy i wywiadów klinicznych doszedł do wniosku, że osobowość składa się z dwóch podstawowych czynników: introwersji/ekstrawersji oraz neurotyzmu/równowagi emocjonalnej (trzeci, psychotyzm, charakteryzujący się agresją, impulsywnością i egocentryzmem, dodano później). Jeśli te dwa wymiary naniesiemy na osie, idealnie pokryją się z czterema klasycznymi temperamentami Hipokratesa (patrz schemat 2.2).

Schemat 2.2. Model osobowości Eysencka a cztery temperamenty Hipokratesa (za Eysenck i Eysenck, 1985)

Typ choleryczny (niespokojny, drażliwy) pasuje idealnie do neurotycznego ekstrawertyzmu Eysencka; melancholiczny (depresyjny, introspektywny) do neurotycznego introwertyzmu; sangwiniczny (ciepły, dynamiczny) do zrównoważonego emocjonalnie ekstrawertyzmu, a flegmatyczny (spokojny, zamknięty w sobie) do zrównoważonego emocjonalnie introwertyzmu. Jak się wydaje, Hipokrates był nie tylko ojcem zachodniej medycyny. To również znawca ludzkiej natury.

Dwudzielny model osobowości Eysencka sprawia wrażenie bardzo oszczędnego w porównaniu z rozbudowanym zespołem cech zebranych przez amerykańskiego psychologa Gordona Allporta36 jakieś dwadzieścia lat wcześniej. Opierając się w badaniach osobowości na tak zwanej hipotezie leksykalnej, wedle której wszystkie znaczące terminy związane z charakterem są dosłownie zakodowane w używanym języku, Allport rozpoczął połów na głębokich wodach Webster’s New International Dictionary. Przede wszystkim zadał sobie pytanie, ile jest w nim przymiotników opisujących osobowość. Okazało się, że całkiem sporo – w jego sieć wpadło aż osiemnaście tysięcy określeń. Allport usunął z tej puli wszystkie te, które miały charakter tymczasowy, jak na przykład uradowany czy zawstydzony, i w ten sposób skrócił listę do czterech i pół tysiąca przymiotników.

W roku 1946, kiedy Eysenck pracował nad swoim modelem osobowości, liście Allporta przyjrzał się bliżej psycholog z University of Illinois Raymond Cattell37. Po wyeliminowaniu wszystkich synonimów i dodaniu kilku określeń wynikających z badań laboratoryjnych ograniczył ją do stu siedemdziesięciu jeden przymiotników, po czym na serio zabrał się do pracy. Na podstawie swojej listy stworzył skalę ocen i rozdał ją ochotnikom. Zadanie było banalnie proste: badani mieli opisać swoich znajomych za pomocą otrzymanej listy słów.

Analiza wyników ujawniła całą galaktykę osobowości, określoną przez Cattella dość ezoterycznie mianem sfery osobowości – szatańskiego tworu złożonego z trzydziestu pięciu głównych gromad cech. W ciągu następnych dziesięciu lat, dzięki komputerom pierwszej generacji i tajemnej magii analizy czynnikowej38, wówczas jeszcze w powijakach, Cattel zdołał ją ograniczyć do szesnastu podstawowych czynników. I w tym momencie postanowił się zatrzymać.

Tabela 2.3. Szesnaście czynników podstawowych osobowości według Cattella (za Cattell, 1957)

Na szczęście i dla psychologów pracy, i dla firm rekrutacyjnych inni teoretycy pociągnęli badania dalej. W 1961 roku dwóch badaczy z amerykańskiego lotnictwa wojskowego, Ernest Tupes i Raymond Christal39, zdołało wyłuskać spośród cech Cattella tylko pięć powtarzalnych czynników. Były to: surgencja, ugodowość, niezawodność, równowaga emocjonalna i kultura. W ciągu ostatnich dwudziestu lat wysiłki Paula Costy i Roberta McCraego40 z National Institutes of Health doprowadziły do opracowania wystandaryzowanego testu osobowości NEO Personality Inventory (Inwentarza Osobowości NEO-PI-R).

Psychologowie badacze nie dążą do zgody41, jeśli tylko mogą tego uniknąć. Ale w tym przypadku nie było czego unikać. Otwartość na doświadczenia, sumienność, ekstrawersja, ugodowość i neurotyczność – Opennes to Experience, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness i Neuroticism, w skrócie OCEAN – to podstawowy genom ludzkiej osobowości. Wszyscy jesteśmy sumą części; nie jesteśmy numerami, jak zarzekał się Patrick McGoohan w serialu The Prisoner. Już prędzej konstelacją numerów. Każdy z nas w bezkresie algorytmów osobowości ma własne, unikatowe koordynaty, wynikające z pozycji, jaką zajmuje na każdym z pięciu wymiarów42. Czyli z tego, jak wygląda jego Wielka Piątka43.