Читать книгу Мой дзень пачынаецца (зборнік) - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 11

Вецце старой бярозы пахіснулася, нібы ад рэзкага парыву ветру. Але інфармацыя, атрыманая з трох метэазондаў, сведчыла аб тым, што і гэтай ноччу, і заўтра ўдзень над мясцовасцю, якая даследуецца, чакаецца амаль поўная цішыня.

Студэнткі затрымалі дыханне, баязліва пераглянуліся і ўтаропіліся вачамі ў свайго навуковага кіраўніка – чорнабародага мужчыну, які з хітрым прыжмурам глядзеў на бярозу.

– Васіль Пятровіч! – прашаптала ў прывуснавы мікрафончык рудая дзяўчына, адкінуўшы з твару доўгую пасму валасоў, добра ўскудлачаных лазняком і вялікімі навушнікамі. – Бяром?

– Палаева, гэта вавёрка… – ледзьве чутна адказаў Васіль Пятровіч.

– Вавёрка? Чаго ёй не спіцца, ноч жа? – спыталася другая дзяўчына, каротка стрыжаная, з кальцом у правым брыве.

– Таму што, Ханько, вы яе сваімі дурнымі пытаннямі пабудзілі… – усё так жа, амаль бязгучна, сказаў навуковы кіраўнік, не адводзячы вачэй ад бярозы.

Вавёрка, заўзята махнуўшы точанымі лапкамі, пераскочыла на суседняе дрэва, з яго – на другое, і знікла ў лесе.

Бяроза калыхнулася. Палаева і Ханько зверылі атмасферныя дадзеныя. Памылкі быць не магло: поўнае зацішша.

Васіль Пятровіч узняў уверх указальны палец, а пасля прысвіснуў. З суседніх хмызоў паказалася галава маладога хлопца – трэцяга ўдзельніка студэнцкай даследчай групы. Хлопец кіўнуў, са смуткам паглядзеў у бок бярозы і дакрануўся да экрана планшэта, які трымаў у руках. Сетка мініяцюрных рэнтген-выпраменьвальнікаў, развешаная па хмызах вакол бярозы, пачала перадаваць на экран выяву.

На галіне бярозы сядзела жывая чалавекападобная істота. «Жывой» яе можна было назваць толькі з вялікай умоўнасцю: істота не ўтварала цеплавое поле – яе тэмпература была роўнай з тэмпературай навакольнага асяроддзя; да таго ж істота не дыхала, была нябачнай пры месяцавым святле і не пакідала ценю. Нягледзячы на гэта, яна паводзіла сябе як жывая: варушылася, гойдалася на галіне, а праз хвіліну нават пачала спяваць ціхім, меладычным жаночым голасам.

– Яна яшчэ і спявае! – абурылася Палаева і валасамі па галёнкі, у белай кашулі з даўгімі рукавамі.

– А чаго ёй нудзіцца: сядзіць на сваёй бярозе ў сваё свята! – прашаптала Ханько.

– А ўчора нашага Яніка завабіла ў ваду, ледзь выратавалі! – Палаева паправіла мікрафон і трывожна паглядзела ўбок, дзе хаваўся хлопец.

– Гэта таму, што Янік быў без крыжыка! Двоечнік. – Ханько таксама паглядзела ў Янікаў бок.

– Д-давайце н-не будзем яе к-кранаць, – запінаючыся, адгукнуўся Янік з хмызоў.

– Як гэта «не будзем»? Мы на гэтую русалку чацвёртыя суткі палюем! – раззлавалася Палаева.

– Ды цішэй вы! – шыкнуў на студэнтаў навуковы кіраўнік. – Ханько! Рыхтуйце прэпарат.

Ханько ўзняла чорны пнеўматычны пісталецік з налепкай-кветачкай на рукаятцы і накіравала дула на русалку. Пачуўся кароткі хлапок. Нябачная русалка, нарабіўшы добрага шоргату, сцякла з дрэва са шпрыцам у левым сцягне.

Васіль Пятровіч кіўнуў і выпрастаўся. Янік адключыў выпраменьвальнікі.

– Зараз праявіцца. Зараз.

Сапраўды, праз некалькі секунд на траве, як выява на фотаплёнцы, пачаў праступаць сілуэт русалкі. Хутка пад бярозай ужо ляжала незвычайна прыгожая, але дужа бледная дзяўчына з валасамі па галёнкі, у белай кашулі з даўгімі рукавамі.

Васіль Пятровіч падышоў да русалкі. За ім насцярожана падцягнуліся студэнты.

– Толькі ў вочы ёй не глядзіце. Крыжыкі на ўсіх ёсць? – спытаўся Васіль Пятровіч.

– Так. Узялі ў музеі пад роспіс! – сказала Ханько.

– Толькі не забывайцеся, што наша афіцыйная рэлігія – юніверсалогія, а нашыя боствы – Навука і Эксперымент. Раніцай каб знялі крыжыкі і вярнулі іх у музей, – папярэдзіў студэнтаў навуковы кіраўнік.

Палаева асцярожна дакранулася да русалкі і прашаптала:

– Якая халодная!

– Канешне. Яна ж мёртвая! – радасна абвясціла Ханько.

– З-за прэпарата?

– Не. Прэпарат яе толькі абезрухоміў, праявіў і зрабіў асязальнай. Яна мёртвая сама па сабе. Глядзіце: след ад вяроўкі на шыі. Напэўна, павесілася, калі чалавекам была. Цэнны экзэмпляр.

Ханько ведала ў тэорыі амаль усю русальную традыцыю славян і магла расказваць аб русалках суткі запар.

– Хіба не толькі тапельніцы робяцца русалкамі? – здзіўлена спыталася Палаева.

– Палаева! – з прыкрасцю працягнуў Васіль Пятровіч, махаючы зацёклымі ад доўгага сядзення рукамі і нагамі.– Я табе зараз датэрмінова пастаўлю «два» за веданне прадмета. Ханько?

– Усе дзяўчаты-самазабойцы, незалежна ад таго, як развіталіся з жыццём, становяцца русалкамі. Ну, яшчэ дзеці, што памерлі нехрышчонымі ці якіх прыспалі няўважлівыя мамкі,– адчаканіла Ханько.

– Цікава, яна можа адчуваць боль? – падумала ўслых Палаева і выдзела іголку з русалчынага сцягна.

– Вось і высветліце. Гэта ваш дыпломны праект, а я – проста навуковы кіраўнік. – Васіль Пятровіч зрабіў некалькі прысяданняў, паскакаў на левай назе, пазяхнуў і ляніва сказаў: – Запакоўвайце аб’ект – і ў лабараторыю. А ў мяне яшчэ група 514-с ніяк не можа разабрацца з лазеннікам – ён ім ужо ўсю саўну перавярнуў дагары нагамі. Арэвуар!

Навуковы кіраўнік накіраваўся да свайго аўтамабіля, замаскіраванага «пад кусцік». Аўто завуркатала, бліснула пад месяцам, падміргнула фарамі і знікла на прасецы, пакінуўшы за сабой тонкі вэлюм пылу.

Палаева і Ханько развярнулі тэрмазберагальны мех.

– У саўну паехаў! – з зайдрасцю сказала Палаева. – Канешне, там Светачка Вярба ў кашміравай сарочцы ловіць лазенніка, ён такое відовішча не прапусціць.

– Яшчэ невядома, што яна ловіць, гэтая Светачка, і як яна пасля будзе гэта лячыць. Вось дык вясёлая ўдава: году не прайшло, як муж патануў! Дапамажы, Янік! – звярнулася Ханько да хлопца, ухапіўшы русалку за ногі.

Але хлопец стаяў нерухома і ціха паўтараў:

– Д-давайце п-пакінем яе т-тут. Д-давайце, га?

– Э-э, моцна яна цябе зачапіла! Ты вось што… прымі свае седатыўныя пігулкі і ідзі спаць!

Ханько ўхапіла русалку за валасы, але адразу ж прыбрала руку. З русалчыных валасоў тырчэлі зубчыкі жалезнага грэбня.

– Грэбень. Жалезны. Востры! – Ханько аблізнула параненую далонь.

Палаева акуратна выцягнула грэбень з валасоў русалкі і ўзважыла ў руцэ.

– О-о, цяжкі! Цікавы артэфакт. Здадзім на экспертызу, вынікі змесцім у дадатак да работы.

Дзяўчаты паклалі русалку ў мех і павалаклі па зямлі да мікрааўтобуса, які стаяў пад алешынай за палову кіламетра ад месца лоўлі аб екта. Хлопец моўчкі пайшоў за імі.

Палаева і Ханько даследавалі аб'ект у навуковай лабараторыі: Палаева вазілася з лічбамі ў аддзяленні статыстыкі, Ханько ў павільёне праводзіла вопыты над русалкай, тэстуючы тую на ўстойлівасць да розных рэчываў, гукаў і асяродкаў. Русалка мітусілася ўнутры сферычнага электрамагнітнага вальера, намагаючыся вырвацца, але не магла пераадолець нябачны бар ер, які іскрыў і балюча біў яе токам.

– Дайце мне грэбень. Вярніце мне грэбень! – крычала русалка, цягнула рукі да даследчыкаў, але тут жа атрымлівала разрад, шыпела і адскоквала назад.

– Электрычнасць ёй не даспадобы! – канстатавала Ханько, калі ў павільён увайшла Палаева з электронным планшэтам у руках.

– А яна не вырвецца? – спалохана спыталася Палаева, уводзячы ў базу дадзеных апошнія лічбы з датчыка, ужыўленага русалцы паміж лапатак, куды тая не магла дацягнуцца сваімі доўгімі, гнуткімі пальцамі.

– Ніяк. Высокае напружанне – раз, кодавыя герметычныя дзверы ў лабараторыі – два, пастаянны нагляд – тры, – упэўнена адказала Ханько.

– Дадай некалькі адзінак. Нешта мне неспакойна.

– Баішся?

– Інтуіцыя.

– Інтуіцыя? Хм… Кажуць, у рудых яна дужа развітая. Добра, накіну дзясятачак.

Палаева кінула позірк на таймер:

– Колькі яна ўжо не расчэсвалася?

– Дванаццаць гадзін.

– Датчык паказвае высокі ўзровень трывожнасці і сярэдні – болю. Яшчэ пачакаем.

– А пакуль, каб не марнаваць дарэмна час, праверым, як яна рэагіруе на павышэнне і паніжэнне тэмпературы. Зараз надыдзе зіма-а-а…

Ханько некалькі разоў дакранулася да сэнсарнага экрана. Тэмпература ў русалчыным вальеры пачала зніжацца. Русалка забегала па крузе, але хутка холад узяў сваё: яна села, абхапіўшы рукамі калені, заплюшчыла вочы і змоўкла. Доўгія валасы, напоўненыя вадой, абгарнулі істоту цалкам – і застылі на марозе, утварыўшы вакол русалкі покрыў з ільду.

– Глядзі: замерла! – абрадавалася Ханько і запляскала ў ладкі.– Напэўна, па такой жа схеме яны заміраюць у азёрах на зіму! А цяпер пераселім яе ў Афрыку…

Студэнтка зноў дакранулася да планшэта. Паветра пачало прагравацца. Лядовая корка на русалцы адтаяла. Русалка здрыганулася і рэзка разамкнула вейкі. Але праз некаторы час ёй стала нясцерпна горача: яна скінула з сябе кашулю ды замітусілася па вальеры з падвоенай хуткасцю.

У павільён увайшоў Янік. Палаева заўважыла хлопца і паправіла прычоску. Але ён убачыў прыгожы русалчын стан, вакол якога струменіліся доўгія валасы – і застыў, як каменны, не маючы сілы адвесці вачэй ад аб’екта даследавання. Палаева нахілілася да Ханько і раўніва прашаптала:

– Давай праверым ніжэйшы парог дапушчальнай для яе вільготнасці!

Ханько кіўнула і зноў змяніла надвор е ў павільёне. Неўзабаве русалчына скура пакрылася плямамі, а валасы скруціліся, як водарасці, выкінутыя на бераг у самую спёку. Русалка ўпала на падлогу і пачала задыхацца.

– Хопіць! Хопіць! Вы ж яе… знішчыце! – закрычаў Янік, кінуўшыся да прыборнай панэлі. Экстраным пераключэннем кліматычнай праграмы хлопец выклікаў над вальерам трапічны дождж. Русалка ляжала, цяжка дыхаючы, і лавіла вуснамі кроплі выратавальнай залевы. Янік глядзеў на яе.

– Ну, добра. Дастаткова! Аб’яўляю перапынак! – дзелавіта сказала Ханько.

Дзяўчаты накіраваліся ў прыбіральню. Каля выхаду з павільёна Палаева азірнулася на русалку і працэдзіла праз зубы:

– Ты не атрымаеш ні Яніка, ні свой паганы грэбень!

Дзяўчаты выйшлі.

Янік выключыў дождж. Русалка ўстала, падышла да мяжы бар ера і прамовіла:

– Вада цягне валасы… Дай мне грэбень. Калі ласка, дай мне яго…

Непераадольная сіла прымусіла хлопца паглядзець у русалчыны вочы – жывыя, вялікія, напоўненыя слязьмі, як дзве крыніцы…

Янік забыўся, што ўмее дыхаць, а калі ўспомніў, некалькі разоў шумна ўцягнуў у лёгкія паветра. Ён навобмацак адамкнуў шафачку, выняў адтуль грэбень і кінуў яго русалцы.

Русалка ўхапіла грэбень і ўсадзіла яго сабе ў валасы. З іх пацяклі на падлогу моцныя струмені вады. Русалка з асалодай застагнала, засмяялася, але раптам стала сур'ёзнай і зашаптала:

– Выпусці мяне адсюль… выпусці! Я зраблю табе хораша ў адказ…

Хлопец канчаткова праваліўся ў бездань русалчынага пагляду. Ён працягнуў руку да выключальніка, каб зняць з русалкі электрамагнітны вальер, але раптам у павільён увайшоў Васіль Пятровіч.

– Янік! Янік! – паклікаў ён.

Голас навуковага кіраўніка выцягнуў хлопца з салодкага мроіва. Ён азірнуўся.

– Ідзі дадому, – сказаў Васіль Пятровіч.

– Я пабуду. Падзяжуру.

– Я сказаў – ідзі. Сёння дзяжурыць Палаева.

– Я падмяню Палаеву.

Васіль Пятровіч наблізіўся да Яніка, праверыў пульс на ягонай шыі, зазірнуў у пашыраныя зрэнкі.

– Вось што. У мяне адчуванне, што практычнае вывучэнне дыпломнага аб’екта нясе пагрозу твайму здароўю. З гэтай хвіліны я вызваляю цябе ад непасрэднага кантакту з русалкай, у тым ліку і візуальнага. Зразумеў? Няхай назіраннямі і вопытамі займаюцца дзяўчаты. А ты будзеш аналізаваць сабраныя дадзеныя і рабіць статыстыку.

Васіль Пятровіч сілай вывеў хлопца з павільёна. Раніцай Янік прыйшоў у лабараторыю хутчэй за астатніх і, нягледзячы на забарону, адразу накіраваўся ў павільён, каб наведаць русалку.

Але першая, каго ён убачыў, была не русалка.

Палаева вісела пад столлю ў пятлі са сваіх уласных валасоў і перарубленых правадоў. Электрычнасці ў павільёне не было, таму вальер адсутнічаў. Русалка знікла. Кодавыя дзверы без электрычнасці пераўтварыліся ў звычайную жалезку і вольна боўталіся на петлях. На падлозе Янік знайшоў датчык.

У павільён увайшла Ханько, вохнула і ўпала на стул, схапіўшыся за сэрца. Следам убег Васіль Пятровіч. Ён убачыў цела Палаевай, што гойдалася з боку ў бок ад скразняку, абхапіў галаву рукамі і закрычаў:

– Дзе яна?!

Янік паказаў навуковаму кіраўніку датчык.

– Далёка збегчы не магла, бо абясточаны толькі гэты павільён. Яна недзе на тэрыторыі,– сказаў Васіль Пятровіч.

– Уключым выпраменьвальнікі? – спыталася Ханько.

– Іх нельга трымаць уключанымі пастаянна – гэта ж радыяцыя ў вялікіх дозах. Будзем лавіць «на жыўца». Трэба прывабка.

– Грэбень! – ускрыкнула Ханько і кінулася да шафачкі, але, адамкнуўшы яе, разгублена сказала: – Знік…

Васіль Пятровіч выцер лоб насоўкай і ціха прамовіў:

– Калі грэбень у яе… то цяпер гэта не русалка, а чысты анёл смерці. Грэбень надае ёй сілы. І за тое, што мы з ёй рабілі, яна вычаша нас гэтым грэбнем з ліку жывых.

У даследчай лабараторыі абвясцілі надзвычайнае становішча. Выкладчыкам, студэнтам і лабарантам забаранілі перамяшчацца па адным і насіць доўгія валасы. Усім выдалі шпрыцы з праяўляльным прэпаратам, каб у выпадку сустрэчы з русалкай тэрмінова яе абезрухоміць. Нанач усе да аднаго мусілі пакідаць лабараторыю.

На наступны дзень у халадзільным пакоі была знойдзена Ханько. У яе сэрцы тырчэў шпрыц з прэпаратам.

Праз дзень у суседнім павільёне загінула Святлана Вярба: як быццам, аступілася і патрапіла пад моцны электрычны разрад.

– Гэта не тыя ахвяры. Русалка хацела зацягнуць мяне ў ваду, – сказаў Янік над целам Вярбы. – Яна не супакоіцца, пакуль не атрымае сваё.

Увечары Янік не пакінуў лабараторыю разам з іншымі. Ён сеў на падлогу ў цэнтры павільёна і стаў чакаць.

Як толькі электронны гадзіннік абнуліў час на новыя суткі, у павільён увайшла русалка. Яна спаймала сваімі бяздоннымі вачамі позірк хлопца, мякка ўсміхнулася яму, села побач і ціха сказала:

– Вось і ты…

– Як ты выбралася з вальера? – спытаў Янік.

– Кінула грэбень і перарубіла ім правады.

– Калі табе быў патрэбны я – нашто столькі ахвяр?

– Боль за боль. Дарэчы, тыя дзве не мучыліся так, як мучылі мяне.

– А трэцюю за што?

Русалка правяла грэбенем па валасах. Ружовы шнар на яе шыі пачырванеў.

– Смерць за смерць, – прашаптала яна.

Хлопцу вельмі захацелася дакрануцца да русалкі.

– Скажы… чаму ты залішыла сябе жыцця? – спытаўся Янік і правёў далонню па яе шыі.

Русалка зажмурылася ад асалоды.

– З-за хлопца. Ён пабраўся шлюбам з другой, – вымавіла яна, схапіла руку хлопца і пацалавала яе.

– І дзе ён цяпер?

– Ён патануў год таму. Няшчасны выпадак!

– А яна?

– А яе… токам учора забіла!

Русалка рассмяялася. Рэха яе смеху пракацілася па калідорах, некалькі разоў адскочыла ад прыборных панэляў і вылецела ў вентыляцыйную шахту.

– Ты прыйшла па мяне? Забівай. – Янік лёг.

– Не хачу.

Янік устаў і адчыніў дзверы лабараторыі. З двара пацягнула чэрвеньскай свежасцю.

– Тады ідзі на волю, на сваю бярозу.

Русалка паглядзела Яніку ў вочы і сумна сказала:

– І ісці не хачу. Я жыць хачу! З табой жыць! – тут яна загаварыла вельмі хутка і нервова: – Калі святар накіне на мяне крыжык і ахрысціць новым імем, я стану чалавекам – жывым чалавекам, я не буду памятаць, што са мной рабілі і што рабіла я! І дажыву свой век сярод людзей! Табе ж падабаюцца вочы мае, рукі мае, стан? Дык знайдзі святара!

– Дзе ж я табе яго знайду? Ужо стагоддзе, як наша афіцыйная рэлігія – юніверсалогія…

– Я ведаю, я пры жыцці была юніверсалкай. Навука не ўмее ўваскрашаць, уваскрашае толькі вера! Ты ведаеш, куды трэба ісці! Я буду чакаць цябе тут. Аднясі яму мой грэбень!

Русалка ўсадзіла грэбень у валасы Яніка і знікла.

Янік падышоў да маленькай царквы, якая насіла статус архітэктурнага помніка і таму не была зруйнаваная апантанымі чыноўнікамі-юніверсолагамі. Цяпер тут быў арганізаваны «Музей хрысціянства». У ім пастаянна жыў загадчык, вартаўнік і экскурсавод – трыадзіны прафесійна і цэласны духоўна музейнік Міраслаў, аб якім хадзілі чуткі, што ён па начах служыць малебны і нават хрысціць дзяцей.

Янік узышоў па каменных прыступках і, крыху памарудзіўшы, пастукаў у дзверы.

– Хто такі? Нашто прыйшоў? – пачулася знутры.

– Мне… я студэнт. З лабараторыі.

– Малады юніверсолаг. Па крыжык ці як?

– Не… я па асабістым пытанні.

Дзверы адчыніліся. Лысы музейнік у чорным балахоне прыжмурыўся, ацэньваючы Яніка, а потым зрабіў два крокі назад, прапускаючы хлопца:

– Уваходзь.

Янік пераступіў парог і ўвайшоў у музей, хадзіць у які без навуковай нагоды ў юніверсолагаў лічылася жудаснай заганай.

Хлопец агледзеўся. У святле лампад са сцен за Янікам сачылі выявы засяроджаных святых. Ад іх позіркаў у Яніка пахаладзелі рукі.

Тым часам музейнік Міраслаў дастаў з-пад крыса зялёную шкляную бутэльку.

– Кагор! Хрыстова кроў,– сказаў ён, наліваючы віно ў музейны экспанат – срэбны кубак, і працягнуў кубак Яніку. – Трымай.

– Я не п’ю.

– Я не сказаў – пі, я сказаў – трымай. – Музейнік закрыў бутэльку, паставіў яе на падлогу і ўзяў кубак з кагорам з рукі Яніка. – Я ведаю: вы, навукоўцы-юніверсолагі, кроў не п’яце, вы яе разглядаеце ў мікраскоп. Вы ўсё разглядаеце ў мікраскоп, а што не змяшчаецца на шкельца – за тым цікуеце ў тэлескоп! Як там у вас… эммм… «прычынна-выніковыя адносіны асобных частак прасторы, якія развіваюцца ў часе»…

Янік кіўнуў. Міраслаў адпіў з кубка.

– Вы не любіце Жыццё, – сказаў ён, – вы яго прэпарыруеце. Спачатку разабралі матэрыю на часціцы. Потым тканіну прасторы і часу разматалі, падзялілі. Цяпер вось у паралельныя вымярэнні торкаецеся, як быццам кансерву адкрываеце тупым нажом. Чысты бандытызм! Вас пусцілі ў гэты свет крыху пажыць, а вы адразу – ламаць, раздзіраць, шкодзіць… і называецца гэта ўсё ў вас – «вывучэнне законаў існавання». Вось цябе раздзерці на часткі – ці доўга ты праіснуеш?

Янік паціснуў плячамі.

– А я ведаю! – не чакаючы адказу, сказаў музейнік. – Будзе тваё цела існаваць па частках, рукі-ногі, пакуль не згніе, а сам ты бесцялесным духам будзеш блукаць у прасторы, напаўжывы… Пакуль цябе не спаймае які-небудзь малады вучоны ды не закатуе, як тваю русалку-юніверсалку.

Міраслаў асушыў кубак, выцер вусны рукавом і прамовіў:

– Дарэчы, яна ўчора была тут. Сядзела вунь на той бярозцы, у храм не ўвайшла – ну канешне, куды ёй, закладной! Мілата не пусціць. Чакала, пакуль я выйду сам і без крыжа. Скардзілася на вас. Аб табе казала, што прыйдзеш.

Янік дастаў з кішэні грэбень і працягнуў музейніку.

Міраслаў выцер кубак крысом і паставіў на месца. Потым ён адчыніў вялікую скрыню, што стаяла каля алтара. Скрыня амаль даверху была напоўненая грэбнямі – жалезнымі, срэбнымі, меднымі. Музейнік паклаў русалчын грэбень у скрыню і закрыў яе.

Потым Міраслаў прайшоўся каля стэнда з крыжамі, уважліва разглядаючы іх, і, нарэшце, выняў з-пад шкла адзін – маленькі, на залатым ланцужку. Музейнік пакруціў яго ў руках, павярнуўся да хлопца і спытаўся:

– Ты мне скажы: будзеш яе берагчы? Бо нашто істоту ачалавечваць, калі яна нікому не патрэбная?

– Буду берагчы! – адказаў Янік.

– Як хочаш, каб яе звалі? Можа, Марыяй?

– Можна і Марыяй. Прыгожа.

Святар усміхнуўся:

– Вось і добра! Развучым цябе і яе займацца забойствамі, навучым дарыць жыццё… А сына твайго першага ахрысцім Міраславам!