Читать книгу Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4 - Ахат Гаффар - Страница 33

Тәрҗемәче – күптөрлелеге, үзенчәлеге белән кабатланмас милли әдәбиятларның, келәмдәге күренмәс җепләр кебек, арадаш элемтәчесе ул. Бер милләтнең әдәби әсәрдә чагылыш тапкан тормышын – яшәү рәвешен, фәлсәфәсен, – бүтән бер милләт телендә сөйләп, ике халык арасына яңа бер күпер сала, эшләрен һәм уйларын күмәк итә. Әгәр дә укучы «Әдәби әсәрнең тәрҗемәчесе кем?» дип кызыксынмаса, әсәрнең тәрҗемә ителгәнлеге хакында «онытса», бу, минемчә, – тәрҗемәченең эшенә зур бәя. Бу – аның иҗатта тапкан бәхетедер.

«Чинар» дигән китапны тоташлый укып чыктым. Укучыларга бер сер чишәм әле: без, каләм ияләре, болай уку бәхете насыйп булу белән еш куана алмыйбыз бугай. Тәрҗемә ителгән әсәр укыганда, ирексездән тәрҗемәчене «сүткән» мәлләр, аның «теле»н күңелдә төзәтеп, «сипләп» алулар була. Ә «Чинар» чишмә суын ятып эчкәндәй укылды.

Үзбәк язучысы Әсхәт Мохтарның Хәмзә премиясенә лаек булган бу әсәре илебездә танылу алды. Рус теле аркылы 4–5 телгә тәрҗемә ителде. Аның татарча «сөйләшүе» истәлекле бер әдәби вакыйга дип бәяләнергә хаклы. Татарстан китап нәшриятының бу басмасын әлеге нисбәттән рәхмәт хисе белән кулга аласың. Китапның әлеге дә баягы «тоташлый» укылуына әсәрнең үзбәкчәдән турыдан-туры һәм оста тәрҗемә ителүе сәбәпчедер.

Әсәрне укып бетергәч, «Тәрҗемәчесе кем икән?» дигән кызыксыну уяна. Таныш булыйк: Лирон Хәмидуллин. Хәер, таныш исем. Хөрмәтле укучы аның үз иҗат җимешләре белән дә, тәрҗемәләре белән дә әледән-әле күрешә тора. Газеталар аша, журнал сәхифәләрендә, китаплар аркылы. Татарстан Язучылар союзының проза секциясе күптән түгел булган утырышында аның бу сыйфатына тиешле бәя бирде инде. Иҗаты тикшерелеп, Л. Хәмидуллин СССР Язучылар союзы членлыгына тәкъдим ителде.

Моңа аның иҗатының минем кул астындагы берничә үрнәге тиешенчә дәлил булса кирәк. Менә В. И. Ленин хакындагы ике җыентык. Берсенең аталышы – «Ленинның якты юлыннан», икенчесе «Гасырлар кешесе» дип исемләнгән. Беренчесендә дөнья халыклары әдәбиятының Ленин хакында язылган әсәрләреннән үрнәкләр тупланган. Анда А. Ивановскийның «Кулга алындым… Казаннан сөрелдем» дигән документаль очеркыннан һәм Н. Виртаның «Кичке чаң» романыннан өзекләрне Л. Хәмидуллин тәрҗемә иткән. Татарча «Лениниана» сериясенең бишенче китабы булган «Гасырлар кешесе» җыентыгына драматургларның юлбашчыбыз образын чагылдырган иң яхшы әсәрләре кертелгән. В. Гузановның «Казан университеты студенты» дип аталган киноповестен да Л. Хәмидуллин тәрҗемәсендә укыйбыз. «Костя Анастасьин белән ничек булды соң?» кебек кайбер күңел карышкан тәрҗемә юллары булуга карамастан (мөгаен, «Костя Анастасьинны нишләттеләр соң?» дию кирәктер), гомуми тәэсир уңай.

Лирон Хәмидуллинның шуннан соңгы игелекле бер эше – танылган казах язучысы Әнвәр Алимҗановның «Күкшел таулар итәгендә» һәм «Отрар хатирәсе» повестьларын тәрҗемә итүе. Әйтергә кирәк, китап Мохтар Ауэзовның «Абай» романыннан соң тугандаш казах әдәбиятыннан татарчага тәрҗемә ителеп, безнең укучы кулына эләккән күзгә күренерлек зур үрнәкләрдән берсе. Бу повестьларны Ә. Алимҗанов русча язган. Повестьларның беренчесе өчен Казахстан дәүләт премиясен алган, ә икенчесенә Җәваһарлал Неру исемендәге халыкара премия бирелгән. Аларның безнең әдәбият киштәсенә менүе – шулай ук шатлыклы хәл.

«Күкшел таулар итәгендә» повесте татарча тәрҗемәдә болай башланып китә: «Себер чикләрен узганга да ни гомер. Биредә дә инде кайчаннан бирле тукталып торабыз. Бер поезд сыешлы кечерәк кенә полустанок югыйсә. Вакыт исәбе белән биредә хәзер яз уртасы булырга тиеш. Умырзая, лаләләр чәчәк атып утырыр чак. Әмма һәр тарафны биләгән коры комлыкта яз сулышын тоярлык бернәрсә дә юк». Акыл белән тулы авыл агае сөйләме кебек, табигый агышлы хикәяләү рәвеше, һәр җөмләнең төрлечә төгәлләнеше фразаны, киң болынның бер карышындагы чәчәклек кебек, күп буяулы иткән. Бу – экспрессив, әле йөгерек, әле киеренке интонациядә язылган повесть рухыннан. «Отрар хатирәсе» исә язылышы белән эпиклыкка тартым. Шуңа күрә тәрҗемәче биредә фигыльләрне күп куллана. Тарихи вакыйгаларның психологик киеренкелеге дә шуны таләп итә. Чөнки әсәр «нәрсә?» дигәнгә түгел, ә «ничек?» дигәнгә җавап бирә. Шәхесләр, геройларны психологик тасвирлау фигыльләр күплеген таләп итә. Ф. Достоевский яки Г. Ибраһимов әсәрләрен өстән-өстән генә тикшереп бару да шуны раслый. Димәк Л. Хәмидуллин, тәрҗемәче буларак, алынган әсәрнең татарча дөрес яңгырашы турында кайгырту белән бергә, аның эчке халәтенә, язучының язу алымына тугры калуны да бурыч итә икән. Шушындый олы таләп кенә тәрҗемә ителгән әсәрне яңа укучысының милли характерына якынайта. Тәрҗемәче исә үзе артка чигә, күренмәс була. Шулчакта гына әсәр яңа телдә дә үз үзенчәлеге белән кала.

Ә «Чинар» романы тәрҗемәсендә Л. Хәмидуллинның художество сурәтләү чаралары белән эш итүе, тел нечкәлекләренә мөнәсәбәте тагын да сизгерләнә төшкән. Бу – таләпчәнлек, эзләнү, тәм табып, ләззәт алып эшләү билгесе. Бер тырышкан бау ишә, гел тырышкан тау кичә.

Лирон Хәмидуллинның журнал битләрендәге хикәяләре белән очрашкалап торабыз. Гадәттә, алар күңелне ипләп били. Нәрсәсе белән? Кайдадыр безнең язучылар күзенә сирәк чалынган темалары белән бугай. Аларда укучыны шаккатырырга исәп юк. Язучы буларак, аңа көндәлек тормыш фәлсәфәсен гадәти, чуар булмаган күренешләрдә күрсәтү хас. Аның хис-кичерешләрне тыйнак хикәяләү алымында тормышның кайсыдыр ки бер мизгеле әхлакый сафлыгында, дөреслегендә туктала да җанга, аңга иңеп кала.

Ул каләмен зур жанрда да сыный. Әлегә китап укучыларга аның бер повесте билгеле – «Дала иртәсе». Уңышлы әсәр дип бәяләнгәнен беләм. Вакытында аның хакында сөйләнде. Яңадан кайтып, сүз кузгату кирәкмәс. Повесть шушы ун ел башында чыкты, хәтерлиләрдер. Әсәр сөйләнгән вакыйгасының бөтенлеге белән истә. Хезмәт кешеләренең көндәлек тормышы җете буяуларда тасвирланган. Геройлар язмышы тормышчан, характерлар үстерелештә. Инде дә сурәтләү чаралары яңачарак, чынбарлык каршылыклар берлегендә күрсәтелсә, ә вакыт, геройлар язмышына нисбәтле рәвештә, төрле күчештә бирелсә, әсәрнең тәэсир көче тагын да үтемлерәк булыр иде, диясе килә. Повесть күбрәк сөйләмгә корылган, диалогларга ярлырак. Геройлар сөйләменә үзенчәлек, «шәхсәнлек» җитенкерәми. Вакыйга агышына бөтерелмәле чоңгыллар – драматик киеренкелек күбрәк кертелсен иде. Болар психологик тирәнлек, әсәрнең тәэсирчәнлеге өчен бик кирәкле, аны заманчалык рухы белән сугаруның язучы кулындагы заманча кораллары юкса. Болар, ахыр килеп, вәгазь әйтүем түгел, субъектив фикер, укыган әсәргә карата мөнәсәбәтем генә. Әйе, бу дөньяда Лирон Хәмидуллин дигән язучы бар. Шулай икән, аның да укучыга үз таләбе, димәк, укучыга җиткерәсе әдәби-нәфис җирлектәге фикере бар. Ул фикеренең нәтиҗәлелеген көтәргә хаклы итеп яза.

Язучы, – димәк, гомерлек юлчы. Юлга чыккан кешенең барасы килгән җиренә җитүен телик.

5 июнь, 1977