Читать книгу Nowa Historia Meksyku - Erik Velasquez Garcia - Страница 24

W różnych regionach dawnego Meksyku okres preklasyczny był epoką wzrostu liczby ludności i rzeczywiście był to czas wyjątkowej ekspansji demograficznej. W Dolinie Oaxaki wskaźnik wzrostu populacji z tamtych czasów nigdy później nie osiągnął podobnego poziomu. Tendencja ta kontrastuje z sytuacją zaobserwowaną w centralnym obszarze doliny w okresie klasycznym: tam liczba ludności zmniejszyła się, choć wyjątkiem było Monte Albán, które utrzymywało stały wzrost od chwili założenia w okresie preklasycznym. W pierwszej połowie okresu klasycznego (200–450 n.e.) Monte Albán mogło liczyć maksymalnie 22 tys. mieszkańców, a pod koniec tego samego okresu (450–600/700 n.e.) nawet 30 tys., przy czym – jak później się przekonamy – są to liczby znacznie różniące się od danych dotyczących miasta Teotihuacan, co niezbicie sugeruje odrębny rozwój.

W Dolinie Meksyku sytuacja nie była zasadniczo odmienna od sytuacji w środkowej części Doliny Oaxaki. Począwszy od 650 r. p.n.e., tempo wzrostu demograficznego doliny przyspieszyło: ok. 100 r. p.n.e. liczba mieszkańców osiągnęła 145 tys. Między tą datą a początkiem okresu klasycznego, czyli rokiem 150 n.e., miało dojść do załamania krzywej wzrostu populacji w dolinie i zmniejszenia ich liczby do 80–110 tys. mieszkańców. W okresie klasycznym tendencja odwróciła się, ale rytm rocznego wzrostu nie doszedł nawet do jednej trzeciej poziomu z okresu preklasycznego. W 650 r. n.e., w momencie szczytowego rozwoju demograficznego, Dolina Meksyku liczyła 250 tys. mieszkańców.

Jeżeli porówna się te liczby z zaludnieniem miasta Teotihuacan, można dojść do ciekawych wniosków. Teotihuacan rosło bez zakłóceń od 300 r. n.e. aż do końca okresu klasycznego. Ok. 100 r. p.n.e. jego populacja sięgnęła 44 tys., a mniej więcej w 150 r. n.e. żyło tam 94 tys. osób, czyli w ciągu 250 lat liczba mieszkańców podwoiła się. W roku 600 n.e. miasto liczyło 148 tys. mieszkańców, co oznacza, że populacja zwiększyła się tylko o 60 proc. w ciągu 450 lat. Jeśli porówna się dane, wskaźnik wzrostu liczby mieszkańców miasta w okresie klasycznym był niższy niż w całej dolinie.

Zwraca uwagę, że pod koniec okresu klasycznego, czyli w szczytowym momencie rozwoju populacji Teotihuacan miasto skoncentrowało 60 proc. wszystkich mieszkańców doliny, znacznie więcej niż 30 proc. odnotowane w 100 r. p.n.e. Jedną z najwidoczniejszych cech rozwoju doliny w okresie klasycznym jest niewątpliwie preferowanie życia w mieście przez jej mieszkańców. Na podstawie dostępnych liczb nie można jednak wnioskować, że wielkie miasto działało jak magnes, który wraz ze wzrostem wielkości przyciągał coraz silniej. W świetle tej koncepcji napływ imigrantów do pewnego punktu jest proporcjonalny do rozmiaru miejsca przeznaczenia. Napływ ten może oczywiście znacząco się zwiększyć – lub wymknąć spod kontroli – po przekroczeniu określonej wartości krytycznej, co powszechnie zdarza się w przypadku rozwoju współczesnych megalopolii (których przykładem jest współczesne miasto Meksyk). Podejście takie wykorzystuje tzw. model grawitacyjny.

Wykres 2.1 Demografia Teotihuacan i Doliny Meksyku

Wielu archeologów nie bierze jednak pod uwagę, że wskaźnik wzrostu populacji Teotihuacan uległ ograniczeniu w okresie klasycznym. Jeżeli Teotihuacan utrzymałoby wskaźnik wzrostu z okresu preklasycznego, a więc liczba mieszkańców podwajałaby się co 200–250 lat, wówczas osiągnięcie zaludnienia na poziomie 148 tys. mieszkańców w okresie klasycznym wiązałoby się z tym, że ok. 200 tys. mieszkańców musiałoby zostać wygnanych w tym samym czasie. Liczba mieszkańców przemieszczających się z doliny w kierunku ośrodka miejskiego byłaby mniejsza niż liczba tych, którzy opuszczali Teotihuacan. Dzisiaj nie jest możliwe udzielenie odpowiedzi na podstawowe pytanie: kiedy i w jakiej liczbie migranci przybywali i opuszczali miasto; wymaga to przebadania bardzo krótkich okresów, których archeolodzy, biorąc pod uwagę dostępne techniki i materiały, po prostu nie mogą wyodrębnić. Możemy jednak stwierdzić, że emigranci kierowali się głównie na północ i wschód Doliny Meksyku.

W tamtym okresie, a szczególnie od VI w. n.e., na rozległych obszarach na północ od Doliny Meksyku, które dotąd były terenami zamieszkanymi przez rolników i koczowniczych łowców-zbieraczy, pojawiły się osady o pewnym stopniu rozwoju. Wielu badaczy uważało je za efekt kontaktów lub najazdów migrantów, głównie ze środkowego Meksyku. Do tego zespołu osad należą ośrodki tak ważne jak La Quemada i Alta Vista w stanie Zacatecas, Balcón de Moctezuma na południu stanu Tamaulipas, San Rafael w stanie San Luis Potosí oraz Ranas i Toluquilla w Sierra Gorda w stanie Querétaro. Wszystkie wykazują pewne kulturowe pokrewieństwo z Teotihuacan, okres ich rozkwitu pokrywał się ze szczytem wzrostu demograficznego miasta, a powszechny schyłek nastąpił mniej więcej w X w., kiedy to rozpoczął się proces koncentracji terytorium osiadłych rolników aż do osiągnięcia w początkach XVI w. linii biegnącej wzdłuż północnej granicy wcześniej wspomnianej Mezoameryki: rzeki Lerma–Santiago z jednej strony i Moctezuma–Pánuco z drugiej. Na północ od tej linii mieszkały ludy koczownicze i rolnicy sezonowi, znani pod ogólną nazwą Chichimeków, na południe od niej zaś żyły społeczności rolników całkowicie osiadłych i istniały wielkie skupiska ludności.

Zgodnie z jedną z powszechnie przyjmowanych tez dotyczących tej ekspansji – i późniejszego cofnięcia się granicy mezoamerykańskiej między VI a X w. n.e. – oraz przy warunkach sprzyjających rozwojowi rolnictwa doszło do procesu kolonizacji północy głównego płaskowyżu meksykańskiego (Altiplano Central) i pasma płaskowyżu północnego (Altiplano Septentrional), wzdłuż Sierra Madre Zachodniej aż do północnych krańców stanu Durango. Proces ten zakończył się „całkowitym załamaniem”, które nastąpiło między XII a XIV w., gdy wskutek postępującej suszy, wynikającej ze zmian klimatycznych, doszło do masowego exodusu. W jego wyniku potomkowie owych pionierów dotarli do regionów położonych bardziej na południe, bliższych izohietom określającym wysokość opadów na 600–800 mm, które dla środkowego Meksyku wyznaczają różnicę między rolnictwem stałym i produkcyjnym a rolnictwem o wysokim stopniu ryzyka, uzależnionym od kaprysów pogody.

Należałoby jednak wyjaśnić, dlaczego inne regiony środkowego Meksyku, o wiele bardziej sprzyjające rolnictwu i bliżej położone, nie były sceną podobnych ruchów populacji w epoce zmian klimatycznych. Np. Dolina Toluki nie odnotowała napływu ludzi z Doliny Meksyku aż po zaawansowany okres epiklasyczny (650–950 n.e.). Doliny Morelos przyjęły niewielu emigrantów z Doliny Meksyku w okresie klasycznym, a napływ miał się całkowicie zatrzymać w okresie epiklasycznym. Dla Doliny Puebli i Tlaxcali wskazuje się na spadek liczby ludności, który miałby się zacząć wiek przed początkiem okresu klasycznego i utrzymać się przez cały ten okres, szacowany na lata 100–650 n.e. Podobnie jak w Dolinie Meksyku także i w tym wypadku proces miałby obejmować postępującą ruralizację i spadek liczby dużych osad.

Najważniejszym ośrodkiem spośród tych, które nie uczestniczyły w owej postępującej ruralizacji, była Cholula. Jej populację szacuje się na 30–60 tys. mieszkańców. W tamtej epoce było to ważne centrum regionalne, które wymknęło się hegemonii i – w dużej mierze – wpływowi kulturowemu Teotihuacan. Co prawda można powiedzieć, że produkcja ceramiczna powtarza wzorce teotihuacańskie, ale architektura daleka jest od schematu metropolii. Uważa się, że powiązania między Cholulą a Teotihuacan, jeśli w ogóle były bliskie, osłabły w środkowym okresie klasycznym. Po osiągnięciu apogeum populacja Choluli zmniejszyła się gwałtownie, aż ok. 600 r. n.e. sięgnęła 5–10 tys. mieszkańców, co wskazuje, że w pewnym stopniu powtórzył się przypadek Teotihuacan z końca okresu klasycznego.

Mniej jasna jest jednak obecność wpływów Teotihuacan w regionie El Bajío i na zachodzie Meksyku. Znajdujące się na terenie stanu Guanajuato stanowisko Plazuelas ma oryginalną architekturę o stromych platformach piramidalnych i naprzemiennie wypukłych i wklęsłych elementach fasady, które nie wykazują żadnego związku z architekturą Teotihuacan. Jego chronologia nie jest jasna, ale jeśli datowanie opuszczenia ośrodka na rok 900 n.e. jest poprawne i istniała jakakolwiek relacja z wielką metropolią okresu klasycznego, to w architekturze powinny być widoczne elementy, które świadczyłyby o tym kontakcie – a tak nie jest. Z kolei w przypadku Pátzcuaro bardziej niż na obecność teotihuacańską wskazuje się na całkowicie lokalną linię rozwoju kulturalnego, który miałby się zacząć w Chupícuaro w późnym okresie preklasycznym, a zakończyć w państwie Tarasków37 w okresie poklasycznym.

Im dalej na zachód, tym bardziej rozmywa się kwestia relacji z Teotihuacan: tradycja Teuchitlan, obejmująca głównie doliny bezpośrednio przylegające do wulkanu Tequila,wyróżniająca się tzw. guachimontones (zabudową architektoniczną z koncentrycznymi strukturami umieszczonymi wokół centralnie usytuowanej piramidy na planie koła) oraz grobami szybowymi, niektórymi o znacznej głębokości, nadaje temu regionowi stanu Jalisco i sąsiednim obszarom bardzo szczególny charakter, daleki od tego, co w tamtym momencie działo się w Dolinie Meksyku. Tradycja kulturowa Teuchitlan zaczyna się bardzo wcześnie, a jej upadek nastąpił w VII w. n.e., co zbiega się z datą „upadku” Teotihuacan.

Wiele napisano na temat możliwego włączenia się „północnych” społeczności okresu klasycznego w obieg handlowy, którego sercem było Teotihuacan. Wysuwano np. tezę, że Alta Vista funkcjonowała jako pośrednik w dystrybucji turkusu, który eksploatowano w dzisiejszym okręgu Cerillos w Nowym Meksyku i w Lone Mountain w Nevadzie, w tym ostatnim przypadku poprzez kanion Chaco. Twierdzono również, że Ranas i Toluquilla funkcjonowały jako ośrodki produkcji cynobru (siarczku rtęci), który był używany w całej Mezoameryce jako materiał do celów pogrzebowych. Obfitość śladów tego rodzaju oraz zbieżności kulturowe – wyrażające się przede wszystkim w stylu ceramiki i architektury – skłoniły archeologów do postawienia tezy, że ośrodki i regiony, w których odnaleziono te podobieństwa, trwały w pewnego rodzaju systemie-świecie, składającym się ze społeczności o gospodarkach nastawionych w dużej mierze na produkcję dóbr na rynek. W tym kontekście to „upadek” Tenochtitlan, a nie zmiana klimatyczna, miałby być przyczyną ich zmierzchu.

Dla obszaru Majów nie istnieją liczby, które pozwoliłyby na porównanie warunków demograficznych okresu preklasycznego z tymi z epoki klasycznej. Nie ma badań nad modelem osadniczym obszarów tak rozległych jak te badane w Dolinie Meksyku lub w regionach peryferyjnych, czyli dolinach Morelos lub El Bajío. Szacowane liczby, które pojawiają się w kontekście dynamiki rozwoju społeczności majowskich, dotyczą przede wszystkim większych ośrodków – i to głównie z okresu klasycznego. Na podstawie niewielu dostępnych informacji sądzi się, że na nizinach Majów następował stały wzrost demograficzny przez całą epokę preklasyczną, aby następnie przejść załamanie we wczesnym okresie klasycznym i odrodzenie w późnym klasycznym w momencie osiągnięcia szczytu rozwoju pod względem liczby mieszkańców, poprzedzającego „zmierzch okresu klasycznego dla cywilizacji Majów”. Jego kulminacją był spadek demograficzny w niektórych ludnych ośrodkach.

Ta hipoteza dużych zmian ludnościowych pasuje m.in. do rezultatów badań nad modelami osadniczymi w Kohunlich w stanie Quintana Roo. Badania prospekcyjne oraz intensywne wykopaliska w tym miejscu wykazały zasadnicze wahania krzywej populacji, świadczące o przynajmniej dwóch cyklach rozwoju: jednym w okresie klasycznym i drugim w klasycznym schyłkowym. Krzywa ta ukazuje więc cykliczność w dziejach Kohunlich, które ulegało socjopolitycznym zmianom w reakcji na nawracające kryzysy.