Читать книгу Nowa Historia Meksyku - Erik Velasquez Garcia - Страница 25

Urbanizacja Teotihuacan była procesem długim i wyjątkowym w przedhiszpańskiej historii Meksyku. Między rokiem 150 p.n.e. a początkiem naszej ery miasto zajmowało jedynie 9 km kw., ale 150 lat później rozpościerało się już na powierzchni 22 km kw., czyli takiej jak w chwili szczytu demograficznego pod koniec okresu klasycznego. To właśnie wtedy wzniesiono monumentalne budynki wzdłuż Alei Zmarłych, a jednym z nich, lekko przesuniętym na wschód, była budowla dziś powszechnie znana jako Piramida Słońca. Ulica ta, będąca od tamtego czasu główną osią miasta, w okresie klasycznym została przedłużona aż po wzgórze Patlachique. Odległość od tego punktu do końca alei w kompleksie architektonicznym Piramidy Księżyca wynosi ok. 5 km.

Charakter prawdziwego miasta nadawały temu miejscu jego rozplanowanie, wielkość, populacja, która – jak wspomnieliśmy – około połowy II w. n.e. liczyła już 94 tys. mieszkańców, oraz jej stosunkowo duże zagęszczenie, a także obecność zawodowych rzemieślników, którzy zależni byli od nadwyżek żywności wyprodukowanych przez rolników z samego ośrodka lub regionu. W rzeczywistości jednak było to miasto w niewielkim stopniu zurbanizowane. Dopiero w zaawansowanym okresie klasycznym (150–650 n.e.) Teotihuacan zaczęło przyciągać ludność wiejską z okolic. Rozrost miasta niewątpliwie zmusił do wprowadzenia zmian w organizacji przestrzeni. Nakreślono dodatkową oś wschód–zachód, która krzyżuje się z osią północ–południe w centrum miasta, a na jej trakcie znalazły się Cytadela i Wielki Zespół. Skrzyżowanie dwóch głównych osi podzieliło osadę na cztery ćwiartki, co stanowiło odzwierciedlenie przestrzennego podziału świata, który Indianie uznają jeszcze dzisiaj, oraz punkt odniesienia dla ich mitów o stworzeniu.

Na podróżniku, który wkraczał do miasta i szedł Aleją Zmarłych, droga ta musiała robić niezwykłe wrażenie – wyolbrzymienie perspektywy utworzone przez zwężanie ulicy aż do jej końcowego odcinka akcentowało rozmach tego miejsca. Bardzo prawdopodobne, że monumentalne struktury po obu stronach alei wywoływały nie tylko poczucie potęgi, ale i atmosferę sacrum. Uzasadnione wydaje się zatem przekonanie, że Teotihuacan było zarówno wielkim ośrodkiem władzy i gospodarki, jak i dominującym „centrum rytualnym swoich czasów w Mezoameryce”. Z tej perspektywy jego produkty nie mogą być interpretowane jako zwykłe towary przeznaczone na rynki zbytu, ponieważ musiały także mieć wysoką wartość symboliczną.

Ludność nie była rozmieszczona równomiernie – największe zagęszczenie populacji napotykamy w ćwiartce północno-wschodniej, zwłaszcza przy północnej granicy. W tym obszarze, na północny wschód od Piramidy Księżyca, koncentruje się najwięcej wczesnych struktur, dlatego też nadano mu nazwę Starego Miasta. Najmniejsze zagęszczenie występowało na południu miasta, niewątpliwie z tego względu, że był to obszar o największym potencjale rolniczym. Typowym teotihuacańskim kompleksem mieszkalnym był zespół jednokondygnacyjnych pomieszczeń rozlokowanych wokół dziedzińców, na których zwykle stała niewielka świątynia. Możliwe, że w niektórych budynkach mieszkali rzemieślnicy lub kupcy. W Teotihuacan istniało ponad 2 tys. takich struktur, przy czym niektóre były odgrodzone wysokimi murami i oddzielone wąskimi uliczkami od innych, podobnych. Lokalizacja i stosunkowo jednolite rozmiary tych zespołów mieszkalnych, ich położenie i zgrupowanie, rozwiązanie komunikacji wewnątrz i wokół nich, jak również budowa złożonego systemu odprowadzania wody, a w niektórych przypadkach dostaw wody – wszystko to zdecydowanie wskazuje, że mamy do czynienia ze złożonym planowaniem urbanistycznym. Do tego należy dodać, że w mieście istniały takie enklawy jak tzw. Dzielnica Oaxaki (Barrio Oaxaqueño), zamieszkiwana przez potomków mieszkańców Oaxaki, uczestniczących w życiu miejskim, ale pragnących zachować zwyczaje, które wzmacniały ich tożsamość, przede wszystkim praktyki pogrzebowe i wytwarzanie ceramiki o wyraźnych powiązaniach z owym regionem. Wydaje się, że inna podobna enklawa, Dzielnica Kupców (Barrio de Comerciantes), była zamieszkiwana przez tych, którzy – sądząc na podstawie ceramiki oraz innych wyrobów pochodzenia majowskiego i znad Zatoki Meksykańskiej znalezionych in situ – zajmowali się handlem dalekosiężnym, traktowali to miejsce tylko jak czasową rezydencję i utrzymywali kontakty z ludnością lokalną.

Ilustracja 2.2 Centralna część Teotihuacan

Taki typ osady wyraźnie różni się od tego, który odnajdujemy w okresie klasycznym w pozostałej części Mezoameryki. W przeciwieństwie do Teotihuacan, które zasadniczo było ośrodkiem otwartym (pomijając istnienie stosunkowo krótkiego odcinka murów wewnątrz miasta), plan Monte Albán wydaje się warunkowany koniecznością obrony przed potencjalnymi wrogami. Tak było od wczesnych epok: w pewnym momencie między rokiem 200 p.n.e. a 200 n.e. na północno-zachodnim skraju ośrodka zbudowano system obronny, który na pewnych odcinkach mógł funkcjonować jako magazyn wody, na wschodnim zboczu wzgórza zaś – prosty system irygacyjny. Wszystko to miało służyć przetrwaniu na wypadek oblężenia. Należy przy tym zaznaczyć, że w odróżnieniu od Teotihuacan, którego rozwój w okresie klasycznym dokonał się dzięki znacznemu osłabieniu społeczności w dolinie, w przypadku Monte Albán miasto – poza najbliższymi osadami – rozrastało się, nie zakłócając trwania i rozwoju ośrodków w Dolinie Oaxaki (dolinach Etla, Tlacolula i Zaachila). Zagrożenie wojskowe ze strony sąsiadów było zatem permanentne przez cały okres klasyczny.

W okresie klasycznym ludność Monte Albán osiedlała się na zboczach wzgórza; na jego szczycie wzniesiono budynki architektury monumentalnej, z których większość usytuowano wokół wielkiego placu i w jego centrum. Liczył on ok. 300 m w najdłuższym odcinku (dostęp do placu był architektonicznie ograniczony do niewielkich przejść w trzech narożnikach) oraz na dwóch wielkich platformach na krańcach północnym i południowym. Wśród licznych budynków na głównym placu znajdują się wspomniany już Budynek J oraz boisko do gry w piłkę, a także wiele podstaw piramidalnych i struktur o charakterze mieszkaniowym. Dwie główne drogi, liczące 3–8 m szerokości, wiją się po wzgórzu aż do placu na jego wierzchołku. Domy zwykłych ludzi zbudowano na sztucznych tarasach na zboczach Monte Albán, przede wszystkim na zboczu zachodnim, ale również na sąsiednim wzgórzu Atzompa i najmniejszym El Gallo (oba leżą na północ od Monte Albán). Tarasy o różnych rozmiarach i układach – szczególnie w pobliżu północnego krańca wielkiego placu oraz na południowym bulwarze otoczonym na całej swojej długości murem – mogły niekiedy mieścić budowle o charakterze obrzędowym. Brak jednorodności modelu osadniczego pozwalał jednak na rozróżnienie dzielnic i rodzajów działalności rzemieślniczej, zwłaszcza tej wykonywanej przez specjalistów od obróbki obsydianu. Wydaje się jednak jasne, że Monte Albán – głównie z uwagi na swoją szczególną historię i topografię, ale też rozmiary i zagęszczenie ludności – to prawdziwe miasto, które mimo swego formalnej i funkcjonalnej odmienności od Teotihuacan skutecznie znajdowało odpowiedź na pojawiające się wyzwania.

Mapa 2.2 Plan Monte Albán

W związku z powyższym nie ulega wątpliwości, że to właśnie na terenie zamieszkiwanym przez Majów najbardziej oddalono się od wzorca teotihuacańskiego i to tam znajdują się miejscowości o największej różnorodności planistycznej. Becán na południu stanu Campeche jest osadą z tylko jednym zespołem architektonicznym. Jego ośrodek publiczno-religijny ze świątyniami na wielkich podstawach piramidalnych oraz boisko do gry w piłkę i co ważniejsze, rezydencje mieszczą się na stosunkowo niewielkiej przestrzeni otoczonej przez głęboką fosę, która pochodzi prawdopodobnie z wczesnych epok i miała charakter obronny, z kontrolowanym dostępem do wnętrza monumentalnego centrum miasta. Na peryferiach w pewnym rozproszeniu znajdowały się rezydencje i domy rodzin o niższym statusie.

Kohunlich na południu stanu Quintana Roo stanowi przykład innego rozwiązania, jest to bowiem osada dwubiegunowa. We wczesnym okresie klasycznym (250–600 n.e.) w Kohunlich wyodrębniły się dwa zespoły architektoniczne o funkcjach państwowo-religijnych: jeden znajdował się na Placu Yaxná, a drugi – w odległości nieco ponad 400 m, tam, gdzie prawdopodobnie był akropol, z którego do dzisiaj zachował się jedynie zwieńczający go budynek znany jako Świątynia Maszkaronów. Między tymi dwoma kompleksami architektonicznymi, a także wokół nich wzniesiono zespoły mieszkalne, podobnie rozproszone i dostosowane do topografii miejsca. Z czasem i wraz ze zmianą lokalizacji centrum publiczno-religijnego, przeniesionego na Plac Stel, wspomniana dwubiegunowość została zastąpiona inną, w której jeden z obszarów mieszkalnych większych rozmiarów, Zespół Północny, został umiejscowiony ponad kilometr na północ od placu. Utrzymał się jednak schemat rozproszenia osiedli mieszkalnych, jak również system podwójnych upraw, w którym jedna część produkcji żywności była zlokalizowana w ogrodach przydomowych, podczas gdy druga – większość podstawowej produkcji, czyli kukurydzy, fasoli, dyni i bulw – pochodziła z pól uprawnych na obrzeżach osady.

Większa złożoność cechuje model osadniczy w Tikal na obszarze Petén w Gwatemali. Tamtejszy Wielki Plac, architektoniczne centrum miasta, jest punktem, w którym zbiegają się trzy szerokie drogi mierzące 40–65 m szerokości oraz 1–2 km długości. Drogi te zamykają i przecinają obszary zabudowane, które zapewne miały specjalne znaczenie. Na skrzyżowaniu dwóch z tych dróg, Méndez i Maler, znajdowało się to, co nazwano targiem (El Mercado), głównie z uwagi na łatwy dostęp i nietypową architekturę.

Ilustracja 2.3 Plan Becán

Na Wielkim Placu znajdują się dwa największe sanktuaria Tikal, bardzo znane Świątynie I i II, a północny i południowy kraniec miasta otwierają odpowiednio Akropol Północny, składający się z wielu konstrukcji piramidalnych zwieńczonych świątyniami, i Akropol Centralny, monumentalny zespół pomieszczeń, który uchodzi za rezydencję władców miasta. Czwarta droga, która nosi nazwisko Percivala Maudsleya, autora pierwszego opracowania planu Tikal, łączy aleje Maler i Tozzer. Nie istniał model, który mógłby regulować rozrost miasta: nie ma ani kwartałów, ani osi ortogonalnych, które – jak w przypadku Teotihuacan – sprzyjałyby ekspansji ku peryferiom. Zespoły mieszkalne rodzin niższej rangi są rozproszone wśród sezonowo zatapianych terenów bagiennych i zbiorników naturalnych, które zatrzymują wodę przez cały rok (aguadas – rozlewiska). Każda z tych grup składa się z trzech lub czterech struktur, prawie zawsze wzniesionych wokół patia.

Cały ten zespół budynków o charakterze administracyjnym, rezydencje elity i rodzin o niższym statusie, jak również struktury architektury ceremonialnej i budynki o specjalnych funkcjach zajmują powierzchnię ok. 100 km kw. Jeśli porówna się populację Tikal, szacowaną na 62 tys. mieszkańców, z wcześniej wspomnianą liczbą osób żyjących w Teotihuacan (148 tys. na mniej więcej 30 km kw.), to można uzyskać wskaźnik stosunkowego rozproszenia populacji w Tikal i ogólnie na obszarach Majów oraz – z wyraźnymi wyjątkami przez cały ten okres – w stosunku do tak zwartego ośrodka jak Teotihuacan.

Model osadniczy Dzibanché na południu stanu Quintana Roo odpowiada modelowi z Tikal: kilka zespołów architektury monumentalnej połączonych długimi drogami, które w Dzibanché są drogami typu sakbe’ob’ i mają 10–20 m szerokości. Różnica między tymi ośrodkami polega na tym, że w Dzibanché zespoły architektoniczne uzupełniają się: prawdziwy akropol na północnym skraju (Kinichná); zespół budynków o funkcjach publiczno-ceremonialnych (tzw. Grupa Główna) po wschodniej stronie; kompleks dodatkowych budynków związanych z administracją i rytuałami na zachodzie (Tutil) i trójdzielny kompleks w połowie drogi między Tutil a Grupą Główną. Komplementarny charakter tych zespołów wynika z podziału rodzajów działalności. Np. tylko w Grupie Głównej odnaleziono boiska do gry w pelotę i liczne elitarne pałace, które skłaniają do uznania, że mieszkała tam klasa rządząca. Tylko w Kinichná istnieje akropol – masywny monument rozciągający się na różnych poziomach (w tym wypadku trzech), z budynkami na każdym z tych poziomów, świątynią wieńczącą cały zespół i zwężającym się dostępem ku najwyższemu poziomowi. Tylko w Zespole Centralnym można zaobserwować trójdzielny projekt architektoniczny (jak dotąd nie znamy jego funkcji). Tylko w Tutil są dziedzińce flankowane przez trzy struktury typu mieszkalnego (wstępnie uważa się, że były to miejsca dla kupców, którzy mieliby wymieniać swoje produkty na Wielkim Placu Tutil). Oznacza to, że w okresie klasycznym istniały określone rodzaje działalności i ceremonie przypisywane każdemu z tych miejsc. Komplementarny charakter tych zespołów jest zaakcentowany przez wspomniane drogi sakbe’ob’: jedna z nich łączy Kinichná z Tutil, druga zaczyna się w Kinichná i niewiele dalej rozwidla się, aby z jednej strony skierować się ku Zespołowi Centralnemu, a z drugiej – Grupie Głównej. Między tymi „białymi drogami” i wzdłuż nich, a także dookoła owych kompleksów architektonicznych znajduje się zespół budynków mieszkalnych rodzin o niższym statusie społecznym oraz świątyń średniej rangi, przedzielony jedynie zbiornikami wodnymi i obszarami sezonowo zatapianymi, które były eksploatowane z uwagi na ich żyzną ziemię.

Ilustracja 2.4 Wielki Plac w Tikal

Osobie postronnej, przyzwyczajonej do prostokątnej siatki ulic w nowoczesnych miastach (a więc do precyzyjnej orientacji), Teotihuacan jawi się jako idealna realizacja potrzeb związanych z pomieszczeniem dużej i różnorodnej populacji. Być może z tego właśnie powodu traktowano je jako model służący ocenie racjonalności i rozwoju osad prehiszpańskich. Z takiego właśnie punktu widzenia, typowego dla kultury zachodniej, w której postrzega się dzieje jako pewne etapy ewolucji, miasta Majów byłyby o krok za wielkim ośrodkiem miejskim Doliny Meksyku. Nic bardziej mylnego. Sposoby radzenia sobie przez ludy mezoamerykańskie z problemami związanymi z wielką koncentracją populacji były bardzo odmienne, ale z perspektywy szczególnych warunków wszystkie okazały się jednakowo skuteczne. Były dostosowane do specyficznych warunków środowiskowych, historycznych lub funkcjonalnych. W przypadku Monte Albán chodziło o konieczność obrony. W odniesieniu do tych miast Majów, w topografii których występują zarówno mokradła bajos, jak i dobrze osuszone zbocza, były to różne sposoby zintegrowania rozproszonej populacji. Owe odmienne modele osadnicze mogły w istocie być efektywniejsze niż prostokątna siatka ulic: niewątpliwie miały tendencję do wzmacniania tożsamości wspólnotowej, większej spójności społecznej i – z perspektywy grupy rządzącej – większej kontroli społecznej. W Monte Albán poradzono sobie, „ścieśniając” własną populację. W Tikal i Dzibanché postąpiono na odwrót, dzieląc prace i rytuały oraz poszerzając przestrzeń, w której realizowano te działania. Zrozumienie tej ostatniej kwestii wymaga jednak porzucenia naszej perspektywy i zaakceptowania, że te same rzeczy można robić na różne sposoby, a nasze metody być może nie są ani tymi najskuteczniejszymi, ani tymi, które najlepiej dostosowują się do naszych potrzeb – czy to gospodarczych, czy egzystencjalnych.