Читать книгу Сляды волатаў - - Страница 28

Як з’явіліся грыбы

Няма больш цікавага занятку, як хадзіць у грыбы. Нездарма грыбнікоў празвалі ціхімі паляўнічымі. Чаму? Вы потым зразумееце, а цяпер давайце будзем збірацца.

Лепш гэта рабіць вечарам, няспешна, як кажуць, з толкам. Спачатку падбярыце абутак, каб не намуляць ногі, затым падрыхтуйце адзенне. Кошык вазьміце невялікі, на першы раз хопіць торбачкі. Раніцай пакладзіце ў кішэню лусту хлеба і скрылік сала, бо ў лесе захочацца падсілкавацца. Адным словам, рыхтуйцеся, а я вам раскажу, як з’явіліся грыбы.

Вандраваў па свеце Хрыстос і вучыў людзей, як трэба жыць праўдзіва, каб не было бяды і гора. Разам з Божым Сынам хадзіў апостал Пятро. Добрыя гаспадары з радасцю іх прымалі, а злыя і сквапныя нават на парог не пускалі.

Аднаго дня падарожнікі заблудзіліся. Паўдня мінула, а вёскі няма і няма. Прагаладаўся Пятро, стаміўся несці торбу з харчамі. Нарэшце поле скончылася, пачаўся лес. Не вытрываў Пятро, развязаў торбу, адламаў непрыкметна скарынку і запхнуў сабе ў рот. Убачыўшы гэта, Хрыстос спытаўся:

– Парай мне, як накарміць галодных людзей?

Хацеў Пятро адказаць Настаўніку, але не здолеў, бо поўны рот напхаў хлеба. Што яму заставалася рабіць? Выплюнуў ён хлеб на зямлю, а з пажаванага мякішу выраслі грыбы. Усялякія – і добрыя, і ядавітыя. Напэўна, каб апостал не адшчыкнуў скарынку ўпотайкі, дык мухаморы і паганкі не раслі б… А людзі з таго дня ахвотна збіраюць грыбы, смачныя стравы гатуюць. Ядуць і прыгаворваюць: «Добры грыб смачнейшы за мяса».

Страчкі і смаржкі

За вокнамі ўладарыць зіма. Гурбы снегу намяло, за шчокі кусаецца мароз. Калі яшчэ тое лета!.. А я вам раю: рыхтуйцеся збіраць грыбы. Так-так, не здзіўляйцеся і не паціскайце плячамі: маўляў, цяпер баравікі можна знайсці хіба ў талерцы. Гэта адгаворка людзей, якія не зведалі салодкага цяжару поўнага кошыка. А бывалыя грыбнікі і ў зімовыя дні наведваюцца ў лес. ідуць па маўклівым белым царстве і радуюцца прыкметам: «Вялікія снегавыя шапкі на пнях – да багатага і шчодрага ўраджаю грыбоў», «Калі лапкі ялін згінаюцца ад снегу – восень будзе грыбная».

З кожным днём вышэй і вышэй уздымаецца на неба сонейка. і якія б непрыступныя ні былі зімовыя палацы, усё мацней звіняць чарадзейныя ключы, што хутка іх адчыняць. Чуеце, дзінькаюць з дахаў звонкія капяжы? ім весела адказваюць ручайкі, якія вечарам зноў трапяць у ледзяныя аковы. Абапал дарог дымяцца праталіны, у вершалінах дрэў ладзяць гнёзды крыклівыя гракі. Праз шэры дыван апалага лісця праклюнуліся дзюбкі пралесак…

Добры дзень, красуня Вясна!

Цяпер тым больш не сядзіцца дома грыбнікам. Яны спяшаюцца ў свае любімыя мясціны і ўсюды бачаць новыя прыкметы. Вунь вісяць на галінах завушніцы. Дык завяжыце сабе на вузельчык: «Калі зацвілі бярозы і вольхі, пара збіраць страчкі і смаржкі».

Гэтыя грыбы растуць абапал сцежак, на пясчаных узлесках і колішніх прасеках. Праўда, не шмат ахвотнікаў збіраць першыя лясныя дарункі. Насцярожвае сам выгляд грыбоў-падснежнікаў, якія называюць яшчэ грыбовым цветам. Яны непадобныя на летніх братоў, асабліва страчок. Ён чамусьці носіць бардовую хустку з глыбокімі складкамі. А смаржок замест капелюша надзеў каўпак, злеплены з пчаліных сотаў. І стаіць сабе, як маленькі гномік…

Страчкамі і смаржкамі можна атруціцца, калі не ўмееш іх прыгатаваць. Каб не здарылася бяда, гэтыя грыбы трэба добра памыць, паварыць пятнаццаць хвілін у кіпні, а тады падсмажыць.

Маслякі

Не хочацца развітвацца з падушкай. Вейкі зліпаюцца, быццам мёдам намазаныя. Але кожны грыбнік з дзяцінства ведае: «Каб грыбоў набраць – трэба рана ўстаць».

Таму давайце не будзем марудзіць. Паглядзіце, якая прыгажосць навокал. Над рэчкай і лугам пухнатай коўдрай ляжыць туман. А на ўсходзе небасхіл хтосьці размалёўвае яркімі фарбамі – чырвонай, бардовай, малінавай… Не, каб і хацеў, усе адценні не пералічыш. Прачнуўся ветрык. Чуеце, як ён бадзёрыць нам твар? З прыдарожнага бухматага вербалозу азваўся першы званочак. Напэўна, вам цікава, хто з намі прывітаўся. Гэта берасцянка – невялічкая птушка, якая бароніць дрэвы ад насякомых.

і чым бліжэй падыходзіш да лесу, тым усё мацней хвалюешся: ці пашанцуе сёння? ці не адвернецца ад цябе шчасце грыбніка? Хочаце, я падкажу прыкмету, якая скажа ўсё наперад? Давайце на хвілінку спынімся. А цяпер – падкідвайце над сабой кошыкі і прыгаворвайце: «Дай, Божа, поўна і роўна, каб пад самую дужку!»

Калі кошык упадзе на дно, значыць, да прыбытку, а калі ўверх дном – тады не надта пашанцуе. Э-э-э, дык вам няма чаго хвалявацца… Гляньце, ваш кошык стаіць на дне!

А пакуль мы варажылі, узнялося сонца і замест расы заззялі каменьчыкі-самацветы. Аж не верыцца, што можна праспаць такое невыказнае хараство. Апынуўшыся на ўзлеску, не варта спяшацца ў гушчар. Спачатку трэба азірнуцца вакол сябе. Бачыце, на сасновых лапках гараць свечкі. Гэта цвітуць сосны. Падзьме вецер – паднімецца жоўтае воблака пылку. Грыбная прыкмета нам падказвае: «Сыплюць хвойкі залатым пылком – дружна лезуць маслякі».

Маслякі часцей за ўсё трапляюцца ў маладым хваёвым лесе. Бачыце, вунь карычневыя капялюшыкі з прыліплай ігліцай? Так, гэта маслякі! А каб не памыліцца, зірніце пад шапку. Белая мяккая скурка бывае толькі ў маслякоў. Калі яны вырастуць, скурка застанецца на ножцы. Збіраць маслякі – вясёлая работа, бо яны растуць дружнай сямейкай.

Дык чаго вы чакаеце? Хутчэй нагінайцеся і збірайце!

Лісічкі

Маленькія лісічкі падобныя на дружных сястрычак. Паасобку яны не растуць, а быццам водзяць карагод. Убачыў адну – другая просіцца ў рукі, нахіліўся над ёю – трэцяя кліча да сябе. А там – чацвёртая, пятая, шостая… Толькі паспявай лічыць, быццам самі скачуць у кошык. Збіраеш і дзіву даешся: хто іх столькі насеяў?.. Вы яшчэ не здагадаліся?

Ну, канечне, лісіца-хітрыца! Напэўна, вырашыла задобрыць людзей за свае грахі: што неаднойчы сцапала курачку, а пеўніку выскубла хвост. Маўляў, вы мне – мяса, а я вам – грыбочкі. Ах, рыжая махлярка! Яшчэ раз наведаешся ў куратнік – абавязкова трапіш на каўнер. Натрапіўшы на лісічкі, мы і без твае ласкі вернемся дахаты з поўнымі кошыкамі.

Лісічкі – смачныя грыбы, асабліва падсмажаныя, са зваранай бульбай. Яны амаль не бываюць чарвівымі. Збірай – не правярай, смела кідай у кошык, бо не паломяцца і не пакрышацца, як іншыя грыбы.

Праўда, акрамя сапраўдных, у лесе трапляюцца падманныя лісічкі. Як іх адрозніць? А вельмі проста. Сапраўдныя лісічкі нагадваюць колерам сонечныя зайчыкі, а падманныя суседкі – аранжавыя ці чырвоныя.

Ніколі не забывайцеся, сябры, што ёсць атрутныя грыбы, якія шкодныя для здароўя і могуць прынесці бяду, калі іх з’есці.

Падасінавік

Грыбы асабліва любяць, калі пануюць вільгаць і цяплынь, а над лесам стаіць туман. Праўду людзі кажуць: «Туман над лесам – пайшлі грыбы».

Аднак нават у самы ўраджайны год яны не кожнаму даюцца ў рукі, бо сябруюць з цярплівымі грыбнікамі, якія не лянуюцца ім кланяцца. А яшчэ грыбы любяць гуляць у хованкі. Выскачыць самы адважны на сцяжынку і ўсміхаецца:

– Мы тут!..

А ты яму ў адказ:

– ідзі, галубок, у мой кошык!..

Пачынаеш шукаць астатніх – няма, як скрозь зямлю праваліліся. Ходзіш-ходзіш – і ўсё дарма, толькі паспявай засланяць твар ад калючых лапак ці сукоў. Раптам зірнеш убок, а новы герой стаіць за некалькі крокаў і пасміхаецца з цябе. Ляціш да яго, як на крылах, забыўшыся пра павуцінне і калючыя рагулькі.

Вось і атрымліваецца: збіраўся ў адзін бок, а незаўважна павярнуў у другі. Некалькі разоў крутнуўся – і не ведаеш, куды далей кіравацца. Асабліва лёгка заблудзіцца ў пахмурны дзень. Я сам неаднойчы блукаў, нават па добра вядомых мясцінах. Каб не кружыць на адным месцы, бывалыя грыбнікі бяруць компас. Глядзі, куды паказвае стрэлачка, і не заблудзішся. У лесе таксама ёсць падказкі, дзе знаходзіцца поўдзень, а дзе – поўнач. іх трэба ведаць, каб смела хадзіць аднаму. Напрыклад, мурашнік каля дрэва стаіць з паўднёвага боку. Смала таксама шчадрэй «плача» з сонечнага боку. Э-э, чаго вы зажурыліся?.. Не хвалюйцеся, калі будзеце заўзятымі грыбнікамі, хутка спасцігнеце лясную навуку. Хадзем лепш на паляну, куды збегліся бярозкі і асінкі. А па дарозе адгадайце загадку: «Маленькі, удаленькі, скрозь зямлю прайшоў, чырвоную шапачку знайшоў?»

Што такое? Хто такі? Не спяшайцеся здавацца. Падумайце як след, абыдзіце вакол дрэў, угледзьцеся пільней у траву-мураву, што расце пад нагамі. Бачыце, штосьці чырванее каля купіны?

Мы знайшлі прыгажуна, падасінавіка, якога называюць яшчэ краснюком ці краснагаловікам. Дарэчы, падасінавік расце не толькі пад асінамі, ён трапляецца ў любой лагчынцы, дзе раскашуюць верас і трава. Таму колер яго шапкі бывае розны, а калі зрэжаш – ножка пачарнее. Не трэба гэта-га баяцца. Падасінавік ядомы і смачны, ён расце найхутчэй з грыбоў, што бываюць у нашых лясах.

Баравік

Такое ўжо шчасце грыбніка: чым у руцэ цяжэйшы кошык, тым яму лягчэй і весялей. Імжыць над лесам дожджык, а вопытны грыбнік не ўцякае дахаты. Ходзіць паміж дрэў і паціху напявае:

Слухаецца маленькі грыбны народ свайго камандзіра. Зноў атакуюць кошык лісічкі, а за лісічкамі – сыраежкі і грузды, чорныя і белыя. Толькі паспявай адбіваць паклоны.

А што сам баравік-палкавік, знакаміты грыбны ўладар? Ён не спяшаецца ў палон, моўчкі цікуе за табой з непрыкметнай схованкі, прыглядаецца, ці ты ўважлівы і пільны. Быццам строгі экзамен прымае: як завуцца белыя грыбы-браты? Хто за кім і дзе ўладарыць у грыбным царстве?.. Дык слухайце і запамінайце – потым вам прыдасца гэтая навука.

Першыя ў чэрвені з’яўляюцца каласавікі – яны растуць, калі цвіце-красуе жыта.

Потым разам з пачаткам жніва ў барах высыпаюць жніўнікі.

А восенню, у верасні і кастрычніку, калі ападае лісце, грыбнікоў радуюць крамяныя лістападнікі.