Читать книгу Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich - Wojciech Lipoński - Страница 13

Najdawniejsza epika Celtów Wysp Brytyjskich tradycyjnie dzielona jest na cykle tematyczne. Jest to podział umowny, częściowo wynikający ze stratyfikacji społeczeństwa celtyckiego: niektóre z cykli powstawały w obrębie i dla określonych warstw społeczności. Najważniejszymi cyklami tej literatury są: mitologiczny, ulsterski, feniański i królewski. Większość wątków trzech pierwszych wywodzi się z najdawniejszego, pogańskiego dziedzictwa kulturowego Celtów, czwarty, najmłodszy, obejmuje również wątki doby chrześcijańskiej. Nie oznacza to, że poszczególne cykle są tylko „pogańskie”, bądź tylko „chrześcijańskie”. We wszystkich występują elementy obu tych okresów, ale dla trzech pierwszych „pogańskie” są pierwotne, zaś „chrześcijańskie” tylko dodane w czasach późniejszych w celu ich „ulepszania”; są zatem pierwiastkiem wyraźnie wtórnym. W cyklu królewskim, który powstał zasadniczo w pierwszych wiekach chrystianizacji, sytuacja jest dokładnie odwrotna: do wątków i fabuły doby już chrześcijańskiej dopasowywano dawniejsze pomysły i chwyty literackie. Nie oznacza to jednak, że omawiane cykle mają charakter religijny. Terminów „pogański” i „chrześcijański” używamy tu raczej w ich sensie chronologicznym, co z kolei nie wyklucza, że religia odgrywała w nich widoczną, niekiedy ważną rolę. Wynikało to bądź z fabuły i opisywanych zdarzeń, bądź ze sztucznych usiłowań skrybów klasztornych, chcących uczynić dawny pogański tekst bardziej „prawomyślnym”.

Analiza wątków poszczególnych cykli wykazuje istnienie w nich trzech głównych warstw historyczno-kulturowych. Na pierwszą składa się tradycja kontynentalna Celtów, sprzed ich przybycia na Wyspy Brytyjskie. Drugą, widoczną zwłaszcza w cyklu mitologicznym, tworzą przedceltyckie wątki insularne, które Celtowie zastali po przybyciu na wyspy i które zostały zaadaptowane przez przybyszów. Wreszcie warstwa trzecia to tradycja nowa, powstająca wśród ludów celtyckich od momentu ich osiedlenia się na wyspach. W największym stopniu dotyczy to Brytanii i Irlandii, ale nie można lekceważyć udziału mniejszych wysp. Wiemy na przykład, że w kręgu wyspy Man zrodziły się wątki związane z celtyckim bóstwem morza Mannánanem, o czym zapewne przesądziła lokalizacja wyspy pośrodku Morza Irlandzkiego, idealnie nadająca się na królestwo czy też stolicę tego boga. W cyklu królewskim ważne są wątki związane z Cano Mac Gartnánem, królem Hebrydów.

Niezależnie od pochodzenia poszczególnych fabuł i wątków, trzy cykle: mitologiczny, ulsterski i feniański zachowały się głównie w wersji irlandzkiej, co zapewne przesądziło o przewadze elementów związanych z tą wyspą. To w Irlandii najdłużej utrzymywała się odpowiednia tradycja ustna, która dotrwała czasów piśmiennych, a więc chrześcijańskich. Na terenie Brytanii podobną tradycję zniszczyła – i to gruntownie – okupacja rzymska. Odrodzenie celtyckości po wyjściu z orbity Rzymu nastąpiło już w zupełnie innych okolicznościach, gdy Brytom potrzeba było innych bohaterów i innych schematów fabularnych, jakich domagał się czas najazdu anglosaskiego i obrony zagrożonej celtyckiej tożsamości. Ta właśnie sytuacja zrodziła pierwsze pieśni o Urienie i Arturze, z których pierwszy gromił Anglów, a drugi Saksonów. Zwłaszcza literatura arturiańska, w swej pierwszej, walijskiej fazie, nim stała się własnością średniowiecznej Europy, zaliczana jest tradycyjnie do cyklu królewskiego, ale stanowi ciąg opowieści na tyle odrębny, iż nie chcąc sztucznie rozdzielać jego faz: walijskiej i kontynentalnej, omawiamy je łącznie w innym miejscu tej książki.