Читать книгу Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich - Wojciech Lipoński - Страница 19

Najstarszą antyczną nazwą Brytanii jako pojedynczej wyspy jest przypuszczalnie greckie określenie nêsos Albiónon – υῆσος Αλβιόυωυ. Oznacza ono tyle, co: „wyspa Albionów” lub „wyspa Albiończyków”. Stąd był już tylko krok do Albionu, niekiedy Alovionu. Jeszcze później Rzymianie skojarzyli to z łacińskim przymiotnikiem albus – biały, przypuszczalnie w związku z zabarwieniem wysokich skał w okolicach dzisiejszego Dover, miejsca leżącego najbliżej kontynentu.

W pierwotnej formie greckiej wyraz ten jednak miał bardziej złożoną etymologię. Został zapożyczony przez Hellenów od Celtów, u których słowo alb lub alp oznaczało coś wystającego, wysokiego, kojarzonego zarazem z kolorem białym. To znaczenie zachowało się również w niektórych współczesnych językach celtyckich, np. w szkocko-gaelickim, gdzie alib lub przestarzałe dziś alb oznacza to, co wystaje ponad poziom lub to, co białe134. Obie te cechy: „wystawanie” i „białość” odnajdujemy zresztą w wielu innych nazwach geograficznych, rozsianych po kontynencie europejskim na terenach okupowanych niegdyś przez plemiona celtyckie. Należy do nich m.in. nazwa gór Alp – gr. Alpeis i łac. Alpes, podobnie jak góry Albion w Dalmacji (pisane jednak nieco inaczej niż Albion brytyjski, w którego przypadku używa się przed „n” greckiej litery zwanej omegą, natomiast Albion dalmatyński pisze się przez zwykłe „o”). Wreszcie z tego samego źródłosłowu wywodzi się nazwa Albania, odnosząca się do znanego kraju na Półwyspie Bałkańskim, jak i starożytnej krainy między Gruzją a Morzem Kaspijskim. We wszystkich takich przypadkach dotyczących gór lub skał to natura określała połączenie cech wysokości i bieli (śniegu na szczytach lub wapieni o jasnym zabarwieniu) i prawdopodobnie to naturalne zestawienie nadało sens poszczególnym nazwom, a nie na odwrót.

Istnieje również przypuszczenie, iż wyraz alp, alb jest pochodzenia przedceltyckiego i po przejęciu go przez Celtów przeniknął z kolei do greckiego nazewnictwa geograficznego135.

Niektórzy filolodzy uważają, iż najstarszym tekstem greckim, w którym pojawiła się nazwa Albion, a raczej jej najwcześniej znany poprzednik, czyli wspomniana już wyspa Albionów, był peryplus (opis żeglugi) z VI w. p.n.e., który się nie zachował, ale który w wiele wieków po swym powstaniu znajdował się w rękach znanego nam już rzymskiego poety Avienusa. Fragmenty tego peryplusa Avienus włączył do swego poematu Ora maritima pisanego jednak po łacinie, stąd istniejące niegdyś w tekście greckim nêsos Albiónon mamy tu w formie łacińskiej jako insula Albionum. Nazwa ta występuje w towarzystwie innej, określającej Irlandię jako Świętą Wyspę, zamieszkiwaną przez plemię Hiernów:

Ora maritima została napisana przez Avienusa w drugiej połowie IV w. n.e. Stąd uzasadnione wydaje się pytanie, czy było w ogóle możliwe, by peryplus starszy o ponad osiem stuleci od utworu rzymskiego poety mógł zawierać godne zaufania informacje etymologiczne? Przez kilka wieków swego istnienia mógł przecież zatracić niektóre elementy pierwotnego tekstu lub wchłonąć nowe. Istota problemu polega na tym, czy określenia „wyspa Albionów” i „Święta Wyspa zamieszkiwana przez plemię Hiernów”, historycznie pierwsze tak dokładne nazwy Wysp Brytyjskich, pochodzą rzeczywiście z VI w. p.n.e., czy też stanowią późniejszą interpolację? Wątpliwości wynikają z tego, iż Herodot, żyjący jedno stulecie później, nie zna ani ludu Albionów, ani Hiernów, gdy mówi o Wyspach Cynowych, choć – jak sam pisze – „usilnie się starał” zgromadzić możliwie dużo informacji i poszukiwał nawet świadków, mogących mu coś o tych wyspach powiedzieć. Czy możliwe jest zatem, by przeoczył duży, liczący kilkaset wierszy utwór poetycki? Jeśli nie liczyć owego peryplusa, najstarsze znane określenie pojedynczych wysp, wywodzące się od zamieszkujących tu ludów, a więc Ieren w przypadku Irlandii i Albion w odniesieniu do Brytanii, znajdujemy dopiero u Pyteasza z Massalii (Marsylii), który dotarł tam między 366 a 250 r. p.n.e. Zatem udowodnienie, że podobne nazwy mogły być użyte w VI w. p.n.e. w sposób istotny zmienia chronologię zaistnienia Wysp Brytyjskich w świadomości greckiej. Nie jest to więc tylko problem filologiczny, ale i historyczny. Poświęćmy zatem temu zagadnieniu chwilę baczniejszej uwagi.

Peryplus, będący podstawą utworu Avienusa, nie jest jednorodny. Z różnych źródeł wiemy, iż napisał go anonimowy kupiec pochodzący z kolonii greckiej w Massalii. Opisał on podróż ze swego miasta do Tartezu. Szczegółowe badania jego tekstu wykazują, iż podróż ta miała miejsce w pierwszych dziesięcioleciach VI w. p.n.e. Zdaniem niektórych badaczy odbyła się ok. 525 r., według innych ok. 530 r., a zdaniem najostrożniejszych w pierwszej połowie VI w. p.n.e.

Ów massalski kupiec nie mógł oczywiście dotrzeć do Wysp Brytyjskich, gdyż monopol na żeglugę i handel między nimi a Tartezem mieli wówczas kupcy tego miasta. Stąd do napisanego przez siebie opisu nawigacji między Massalią a Tartezem dołączył otrzymany zapewne w Tartezie tekst objaśniający drogę z tego portu do Wysp Ostrymnidzkich, Brytyjskich i Fryzyjskich. Ten fragment peryplusa nazywać będziemy dalej umownie „tartezyjskim”. Nie wiemy, w jakim języku był on napisany, ale tak czy owak do pierwotnej części peryplusa został dołączony już w wersji greckiej. Przetłumaczenie go na grekę z innego języka nie przekraczało zapewne możliwości kupca handlującego z zamorskimi miastami. W jakim języku mógł być napisany ów fragment tartezyjski – nie wiemy, podobnie jak nie wiemy, jakim językiem w ogóle mówili Tartezyjczycy.

Uzupełniony w ten sposób w Tartezie tekst grecki doświadczał w następnych stuleciach wyjątkowo bogatych filologicznych losów. Nie zachował się w całości, a tylko w większych i mniejszych partiach, w formie urywków bądź przeróbek, jakie znajdujemy u co najmniej jedenastu późniejszych autorów greckich (wymienia ich w swym tekście Avienus). Ci z kolei wprowadzali do pierwotnego – a raczej dwu połączonych ze sobą tekstów, liczne własne interpolacje, skutkiem czego rozróżnić części oryginalne od późniejszych „dodatków” jest bardzo trudno, a w niektórych przypadkach po prostu niemożliwe. Avienus, jak wykazały współczesne badania, wykorzystał fragmenty zachowane u co najmniej czterech cytujących je autorów. Najobfitsze z takich cytatów znajdowały się w dziele historyka Eforosa z Kyme, żyjącego w IV w. p.n.e.

Mamy dotąd trzy warstwy tekstu peryplusa: najstarszą, napisaną przez anonimowego Massalczyka (nazwijmy ją umownie „massalską”), fragment tartezyjski oraz interpolacje cytujących je autorów późniejszych. Avienus, pisząc swój własny utwór Ora maritima, dodaje kolejne elementy, oddalające nas od pierwotnego peryplusa: zapożyczenia różnych autorów, piszących na zbliżone tematy oraz fragmenty napisane przez siebie. Wykazuje tu wyjątkową wręcz dbałość o ich archaizację, gdyż panowała podówczas w Rzymie moda na utwory pisane w dawnym, greckim stylu, choć po łacinie. Jeśli dodać do tego, iż poetycka kompilacja Avienusa pisana jest w języku innym niż większość tekstów, z jakich korzystał, to okaże się, że wszelkie wnioski o tym, co pierwotne, co późniejsze, a co powstałe oryginalnie w toku pisania łacińskiego już poematu, muszą przechodzić przez sito wyjątkowo ostrożnej analizy, choć i tak w wielu miejscach dalekie będą od jednoznaczności.

Fragment tekstu, w jakim po raz pierwszy w starożytności miałaby pojawić się nazwa nêsos Albiónon, według dawniejszych teorii pochodzi z fragmentu tartezyjskiego, według nowszych jest to cytat z późniejszego o ponad trzy stulecia, niezachowanego dzieła Pyteasza137. Ta druga hipoteza wydaje się o wiele bardziej prawdopodobna. Natomiast jest rzeczą pewną, iż zachowane urywki z Pyteasza zawierają pierwsze znane użycie samoistnej już nazwy Albion, prostszej w użyciu niż dwuwyrazowa konstrukcja Wyspa Albionów. Albion, przeszedłszy z greki do łaciny, upowszechnił się potem we wszystkich językach europejskich i dotrwał do dnia dzisiejszego. Tyle że, również za sprawą Pyteasza, zyskał konkurentkę o szybko rosnącej popularności – Brytanię. Jej nazewniczy pierwowzór – Pyteaszowa Pretaniké, oznaczała jednak początkowo wszystkie Wyspy Brytyjskie łącznie. Dopiero w stuleciach następnych, najpóźniej w czasach Juliusza Cezara, a więc w I w. p.n.e., Pretaniké staje się ostatecznie Brytanią, oznaczając największą wyspę archipelagu (przekształcenie to objaśniamy nieco dalej). Z tym też momentem poczyna oddziaływać modyfikująco na nazwę Albion, która powoli zaczyna nabierać swoistego znaczenia. W wielu językach europejskich stała się środkiem stylizacji wypowiedzi o wyższym natężeniu uczuć, tak pozytywnych jak negatywnych, od podziwu i egzaltacji aż po ironię i pogardę, jak np. w zwrotach „dumny Albion” czy znany później z czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej „perfidny Albion”, odnoszonych przemiennie do Brytanii bądź tylko jej części, Anglii138.