Читать книгу Katolik Prusak Nazista - Adam Wielomski - Страница 13

W interesującym nas okresie ukazuje się jeszcze jedna ważna monografia Carla Schmitta, a mianowicie Dyktatura (1921)216. Przez biografów tego konserwatysty dzieło to dosyć zgodnie uważane jest za zgłoszenie akcesu do niemieckiej prawicy przez młodego naukowca przerażonego rewolucją komunistyczną, którą dopiero co zobaczył na własne oczy w Monachium w 1919 roku 217.

Nie przypadkiem książka Schmitta zaczyna się od problemu dyktatury komunistycznej – dopiero co zbudowanej w Rosji przez Lenina – ukazanej wprawdzie jako rząd tyrański, ale zarazem wywodzący swoją prawomocność z pewnego rodzaju ludowego przyzwolenia, zdobytego za pomocą haseł populistycznych i demagogii socjalnej. Model bolszewickiej dyktatury znacząco różni się od dyktatury tradycyjnej – której wzorcem jest panowanie Napoleona III – opartej o scentralizowany aparat państwa i lekceważącej sobie to ludowe przyzwolenie, uzyskiwane za pomocą zmanipulowanych plebiscytów, gdzie głosowanie było jawne i odbywało się pod nadzorem urzędników, więc wyniki nijak nie odzwierciedlały nastrojów społecznych. Dla Schmitta model bolszewicki jest szczególnie interesujący, gdyż ma charakter demokratyczny, na wskroś ludowy, oparty o masy ludzkie, ale zarazem jest przeciwstawny konstytucjonalizmowi, parlamentaryzmowi, państwu prawa, prawu własności i liberalnej koncepcji przyrodzonych uprawnień i praw obywatelskich218.

Dyktatura, zauważa Schmitt, jest narzędziem politycznym, które zostało wprawdzie wymyślone na skrajnej lewicy (jakobini i M. Robespierre), ale może zostać z powodzeniem używane także przez kontrrewolucyjną prawicę. Konserwatysta pisze:

Koncepcja dyktatury filozofów państwa katolickiego, takich jak Bonald, Görres i Donoso Cortés, jest bardzo interesująca na tyle, na ile widzą oni w centralizacji stworzonej przez absolutyzm i jakobinów, czyli w państwie nowoczesnym, którego sercem jest dyktatura, dzieło racjonalizmu, które jednak może zostać pokonane tylko przez inną dyktaturę. W ten sposób ci wielcy katolicy są zgodni, nawet co do detali swojej argumentacji, ze zwolennikami dyktatury proletariatu219.

Rozprawa Carla Schmitta przedefiniowała nasze pojęcie dyktatury220; na trwałe zostało ono odeń przejęte przez europejskie nauki o polityce221. Do tej pory pod terminem tym rozumiano wyłącznie rządy pozaprawne i uzurpatorskie, pozbawione tradycyjnego uprawomocnienia. Dlatego robespierryzm, bonapartyzm i leninizm znakomicie spełniały kryteria tak zdefiniowanego problemu. Tymczasem niemiecki prawnik dowodzi, że dyktaturą może być także władza, która została stworzona na drodze jak najbardziej legalnej, z wykorzystaniem odpowiednich procedur zapisanych w ustroju państwa, które taki system polityczny sobie funduje w ekstraordynaryjnych okolicznościach.

Zdaniem Schmitta, dyktaturą jest każdy rząd jednostki opierający się na scentralizowanym aparacie państwowym, który rozdziela pojęcia celów państwa od porządku prawnego państwa, zdecydowany prymat przyznając tym pierwszym. Mając przed oczami jakąś wizję społeczeństwa lub niezwykle istotny cel – na przykład rację stanu lub zachowanie egzystencji państwa – władza przyznaje sama sobie lub też deleguje na jednostkę (ewentualnie instytucję, ciało zbiorowe) prawo do „oddzielenia norm prawnych od sposobów wykonywania prawa”, dlatego też „dyktatura oznacza zniesienie panowania prawa jako takiego” i „zniesienie wszelkich kompetencji i legalnych barier”222 w imię celów politycznych. Rząd autorytarny to taki, który traktuje porządek prawny jako środek, a nie jako cel państwa.

Archetypem dyktatury jest całkowicie zgodna z tradycyjnym porządkiem ustrojowym ekstraordynaryjna władza personalna w antycznej Republice Rzymskiej. Schmitt pisze:

Prawo jest środkiem dla pewnego celu, aby społeczeństwo mogło istnieć. Jeśli więc prawo nie wystarcza, aby uratować społeczeństwo, to przychodzi czas na siłę, która robi to, co konieczne. (…) dyktator nie jest tyranem, a sama dyktatura, będąc formą władzy absolutnej, zarazem jest specjalną formą konstytucji republikańskiej, aby ochronić wolność. (…) dyktatura jest instytucją konstytucyjną Republiki223.

Pojęcie dyktatury złączone zostaje nie tylko, w sposób tradycyjny, z uzurpacją władzy przez jednostkę, lecz także z terminem „stan nadzwyczajny” oraz prawną możliwością ogłaszania takich stanów w sytuacji granicznej przez upoważnione do tego podmioty instytucjonalne224. Konsekwentnie, Schmitt dowodzi, że istnieją 2 rodzaje dyktatur:

1) Dyktatura suwerenna. Jest to rząd rewolucyjny, którego celem jest ukonstytuowanie nowej rzeczywistości prawnej, politycznej, społecznej, gospodarczej i cywilizacyjnej. Celem dyktatora suwerennego jest zburzenie całego świata zastanego i kreacja zupełnie nowego, na podstawie wytycznych nowej religii lub ideologii. Władza tego typu powstaje w wyniku rewolucji lub zamachu stanu i kieruje się przeciwko tradycyjnemu porządkowi politycznemu i społecznemu, ponieważ tworzy nowy. Tak pojęte dyktatury to między innymi: rządy Olivera Cromwella w Anglii w epoce Rewolucji Angielskiej (1653–1658); rządy najpierw jakobińskiego, a następnie posttermidoriańskiego parlamentu we Francji (1793–1795); bolszewizm i rządy komunistyczne w Rosji Radzieckiej. Prawnik tak też postrzegał cele bawarskich komunistów, których uliczną rewolucję widział w Monachium225.

2) Dyktatura komisaryczna. Jest to rząd ekstraordynaryjny, jednak niemający celów rewolucyjnych, zburzenia istniejącego porządku i kreacji nowej rzeczywistości. Dyktator tego rodzaju rozdziela jedynie dotychczasowy porządek prawny od konieczności ratunku państwa, rozumiejąc, że zagrożone w swojej egzystencji państwo nie może zostać uratowane dzięki istniejącym, tradycyjnym mechanizmom prawno–instytucjonalnym, szczególnie zaś – w przypadku państw współczesnych – za pomocą liberalnych zasad państwa prawa i trójpodziału władz. Wynika z tego, pisze Norbert Campagna, że „między dyktaturą a ideą prawa nie istnieje absolutna, lecz tylko relatywna sprzeczność”226. Gdy wymaga tego ratunek egzystencji państwa lub jego racja stanu, należy ustanowione formy konstytucyjne zawiesić – czyli rozdzielić normę prawną od racji stanu – i ratować państwo lub jego ustrój za pomocą wszelkich dostępnych metod, pozbawiając wrogów państwa praw obywatelskich i praw ludzkich, a tym samym przemieniając ich we wrogów absolutnych. Tego typu konserwatywny rząd działa za pomocą środków nadzwyczajnych, może być ustanowiony na drodze zamachu stanu, ale wcale tak być nie musi. Równie dobrze jego istnienie może wynikać ze stanów nadzwyczajnych opisanych przez konstytucję, gdyż wzorcem dla niego jest rzymska teoria dyktatury, czyli władzy nadzwyczajnej, osobistej, ustanawianej czasowo (max. 6 miesięcy) przez senat w sytuacji krytycznej dla państwa. Tak dyktaturę rozumieli klasycy myśli politycznej. Schmitt wymienia tutaj następujące nazwiska: Niccolò Machiavelli, Jean Bodin i Thomas Hobbes227.

Zasadnicza różnica pomiędzy obydwoma typami dyktatur została przez Carla Schmitta ujęta następująco:

Dyktator komisaryczny jest komisarzem do przeprowadzenia operacji specjalnej zleconej mu przez pouvoir constitué (władza już ukonstytuowana – A.W.). Dyktatura suwerenna jest ustanowiona dla nieograniczonej pouvoir constituant (władza konstytuująca porządek – A.W.)228.

Polityczne przesłanie Schmittiańskiej Dyktatury jest dosyć czytelne, szczególnie gdy pamięta się, że rozprawa ta została napisana i ogłoszona w kontekście rewolucyjnej epoki oraz zagrożenia komunistycznego międzywojennych Niemiec. Jej przesłanie można krótko scharakteryzować w sposób następujący: naprzeciwko bolszewickiej groźby rewolucji, uchwycenia przez ekstremistów władzy i stworzenia przez nich nowej rzeczywistości politycznej i społecznej za pomocą krwawej dyktatury suwerennej, pozbawione opieki cesarskiej niemieckie mieszczaństwo musi ustanowić w kraju ekstraordynaryjną dyktaturę komisaryczną, która odeprze zagrożenie komunistyczne wszelkimi dostępnymi sposobami, bez ewaluacji, czy sposoby te są zgodne z prawem i moralnością czy też nie. Mówiąc już bardzo skrótowo: należy ustanowić dyktaturę, która przemocą odeprze niebezpieczeństwo ze strony niemieckich rewolucjonistów.

Dyktaturę należy odczytywać jako ważny głos katolickiego konserwatysty w sprawie środków, jakimi świeżo ustanowiona Republika Weimarska – czyli pokonane w I wojnie światowej Niemcy, mocno osłabione, pozbawione władzy cesarskiej i wyposażone w chwiejny ustrój – winna walczyć z zagrożeniem komunistycznym. Dyktatura w nowo powstałej republice to proteza autorytarnej władzy cesarskiej. Jako pierwszy publicznie scharakteryzował w ten sposób poglądy polityczne Carla Schmitta znany prawnik (światopoglądowo liberalny katolik, odrzucający ideę państwa konfesyjnego) Richard Thoma, opisując jego krytykę parlamentaryzmu i pochwałę dyktatury. Tenże liberalny profesor prawa stwierdza, że w Schmittiańskiej teorii prawno–politycznej kryje się niewyrażone wprost przekonanie, że sojusz między nacjonalistycznym dyktatorem i Kościołem katolickim może być realnym rozwiązaniem, które doprowadzi do definitywnej restauracji porządku, dyscypliny i hierarchii229.

W literaturze współczesnej podobnie ujmuje problem Nicolaus Sombart, piszący, że cała myśl prawno–polityczna Schmitta to jedna wielka reakcja na porażkę 1918 roku, upadek cesarstwa i rzekomo niesprawiedliwe postanowienia Traktatu Wersalskiego, pozbawiające Niemcy 15% terytorium, narzucające im spłatę reparacji wojennych i niweczące marzenia o stworzeniu imperium. Sombart pisze, że „centralnym, egzystencjalnym tematem jego życia są Niemcy cesarskie” i „katastrofa 1918 roku ”230. Identycznie argumentuje francuska badaczka Sandrine Baume: „Generalna orientacja doktryny Schmittiańskiej jest łatwa do wyjaśnienia za pomocą traumy politycznej po I wojnie światowej i po upadku cesarstwa”231. Rüdiger Altmann słusznie więc nazywa Schmitta mianem „analityka interim”, pomiędzy upadłym cesarstwem a nową formą polityczną, która jeszcze nie powstała232.