Читать книгу Katolik Prusak Nazista - Adam Wielomski - Страница 5

Carl Schmitt urodził się 11 VII 1888 w Plettenbergu – małym miasteczku na pograniczu Nadrenii i Westfalii. Nadrenia tradycyjnie zdominowana była przez katolicyzm, a Westfalia przez protestantyzm. Jakkolwiek geograficznie Plettenberg jest jeszcze miasteczkiem nadreńskim, to cywilizacyjnie należy już do protestanckiej Westfalii, gdzie katolicy stanowią znikomą mniejszość.

Kwestia konfesyjna ma znaczenie kapitalne dla biografii politycznej Carla Schmitta, dlatego musimy jej poświęcić nieco uwagi. Reformacja i Kontrreformacja niemiecka podpisując Pokój Westfalski (1648) po wyniszczających wojnach religijnych z XVI i XVII stulecia ostatecznie niechętnie zgodziły się na przyjęcie sławetnej formuły czyj kraj, tego religia (cuius regio, eius religio). Na mocy tej zasady wyznanie danej społeczności wynikało z decyzji teologiczno–politycznej lokalnego, terytorialnego władcy (tzw. konfesjonalizacja). Zjawisko to dotyczyło nie tylko władców protestanckich, lecz i katolickich, acz ci pierwsi są lepiej opisani w literaturze z tej racji, że stworzyli nowe partykularne geograficznie kościoły, z nowymi dogmatami, sakramentami i księgami liturgicznymi, podczas gdy monarchowie katoliccy tylko konserwowali katolickie status quo, a więc z natury rzeczy byli mniej interesujący poznawczo dla badaczy51. W okresie Reformacji i wojen religijnych w Nadrenii dominowali książęta duchowni (Biskupstwo Münsterskie, Arcybiskupstwo Trewiru i Arcybiskupstwo Kolonii). Jednak Plettenberg, wraz z przyległymi wsiami, leżał na geograficznych kresach Nadrenii, politycznie i konfesyjnie sytuując się już jako część luterańskiej Hesji52.

Nie przez przypadek akcentujemy na samym początku problem konfesyjny. Schmitt urodził się zaraz po zakończeniu antykatolickich ekscesów pruskiego państwa. W jego rodzinie i otoczeniu dobrze jeszcze musiano pamiętać antykatolicką politykę Kulturkampfu w Nadrenii, którą pruski kanclerz – a zarazem luteranin – Otto von Bismarck prowadził przeciwko Kościołowi katolickiemu53, aczkolwiek w pismach samego prawnika znaleźliśmy na ten temat tylko jedną, krótką wzmiankę:

Byłem młodzieńcem wychowanym po katolicku, z zachodnich Niemiec, który nosił w sobie, za pośrednictwem rodziców, dziadków i chrzestnych, silne wspomnienia Bismarckowskiego Kulturkampfu. Kulturkampf nie był krwawą wojną domową. Ale konflikt był na tyle raniący, aby stworzyć dystans u młodego katolika wobec klasy rządzącej54.

Niektórzy biografowie twierdzą, że mimo braku wzmianek w pismach samego prawnika jest rzeczą praktycznie pewną, iż jego rodzina była czynnie zaangażowana w ruch oporu przeciwko Bismarckowskiej polityce55. Inni badacze twierdzą, że to zaangażowanie nie było bez wpływu na wczesne pisarstwo Schmitta, gdyż miał być zafascynowany odparciem tego ataku maszyny państwowej przez ultramontański Kościół katolicki, kierowany przez Leona XIII, wyposażonego w świeżo ustanowione przez Sobór Watykański I definicje papieskiej nieomylności i prymatu (1870)56.

Zjednoczenie Niemiec, dokonane krwią i żelazem przez ewangelickie Prusy w latach 1866–70, było wielkim zawodem dla katolików, ponieważ zjednoczone po kilkuset latach rozbicia państwo okazała się być dla nich wyjątkowo antypatyczną macochą. W zasadzie po zjednoczeniu nie uznawano ich za prawdziwych Niemców, za równoprawnych obywateli. II Rzesza została zbudowana przez ewangelików i dla wyznawców Lutra57. Wbrew obiegowym opiniom współczesnym, Bismarck nie był w żadnym razie niemieckim nacjonalistą, lecz pruskim lojalistą, wiernym osobie króla Prus, będącego od 1871 roku cesarzem Niemiec. Nie chodziło mu o zjednoczenie Niemiec, lecz o powiększenie i chwałę Prus58. Dlatego II Rzesza nie była państwem niemieckim, lecz rozrośniętymi Prusami, które wchłonęły inne księstwa protestanckie, a przede wszystkim katolickie. Państwem tym kierowały pruskie elity władzy, pruski cesarz, a jego stolicą był Berlin. Luterański charakter Prus został przeniesiony na zjednoczone Niemcy, a katolicy byli – obok socjaldemokratów – traktowani jako frakcja antypaństwowa59.

Antykatolickie ustawodawstwo zostało w końcu (częściowo60) zniesione, a sam Bismarck uznał swoją politykę antyklerykalną za błędną w obliczu zagrożenia ze strony nadciągającego demokratycznego socjalizmu SPD61. Mimo to, w katolickich kręgach Plettenbergu odczuwano nadal żywą nienawiść i pogardę ze strony pruskich luteranów. Możemy domyślać się, że bliscy Schmitta najprawdopodobniej także byli powszechnie oskarżani przez luterańskich sąsiadów, powtarzających państwową propagandę, o nieuctwo, zabobon i intelektualne wstecznictwo. Postęp naukowy i techniczny, sukcesy niemieckiej filozofii, nauk prawnych, historycznych oraz społecznych łatwo i chętnie łączono wtenczas z protestantyzmem i jego postępowym charakterem, czyli z liberalnym i zlaicyzowanym światopoglądem62. Pośród niemieckich katolików ustawiczne ataki dominujących ewangelików tworzyły kompleksy, szczególnie, że nie były to tylko teksty prasowe, ale oficjalna doktryna państwa rządzonego i zdominowanego przez pruskich luteranów.

Wydaje się nam, że Carl Schmitt – nawet jeśli o tym nigdy nic nie napisał – przez całe dziesięciolecia zmagał się psychicznie i intelektualnie z kompleksem katolicyzmu. Poczucie otoczenia przez wroga, który zarzuca nam, że jesteśmy głupsi, gorsi i zacofani, wywołuje albo ducha oporu przeciwko tak narzucanym stereotypom, albo próbę asymilacji we wrogim otoczeniu i zatarcia swoich odmienności za wszelką cenę. Dlatego też niemieccy katolicy to albo zaciskający usta ultramontanie, albo zakompleksieni ugodowcy, którzy zaakceptowali swoją niższość. To rozdwojenie widać mocno w biografii Schmitta, który miotał się pomiędzy katolickim wychowaniem i młodzieńczą formacją religijną a luterańsko–pruskim otoczeniem, operującym językiem heglowskiej filozofii i myślącym o świecie politycznym w sposób zdecydowanie odteologizowany. Naszym zdaniem na ten arcyważny problem natury psychologicznej nie zwrócono dotąd należytej uwagi w badaniach biograficznych i analizach myśli politycznej tego niemieckiego konserwatysty63. Konfesyjnie warunkowane problemy psychologiczne wiele tłumaczą w jego zachowaniach, sympatiach intelektualnych i antypatiach politycznych, nawet jeśli nie są wyrażone wprost w tekstach naukowych (które, jako naukowe właśnie, nie mogły ich przecież wprost wyrazić).

Zamiast gruntownej analizy myśli prawno–politycznej Carla Schmitta z punktu widzenia kompleksu religijnego, badacze wskazywali tylko – zresztą nie bez powodu – że jego pierwsze pisma przesiąknięte były ultramontańskim katolicyzmem, wrogim protestantyzmowi, liberalizmowi i wszystkiemu temu, co dziś określa się w liberalno–demokratycznej nowomowie mianem społeczeństwa otwartego64. Uważamy, że trzeba umieścić te pierwsze teksty nie tylko na tle jego młodzieńczej wiary religijnej, ale także w kontekście swoistego napięcia pomiędzy wyniesionym z domu katolicyzmem – pogardzanym w oficjalnej doktrynie państwowej powiększonych o południowe Niemcy Prus – a chęcią upodobnienia się do ewangelickiego otoczenia, tak aby stać się pełnoprawnym obywatelem zjednoczonej wilhelmiańskiej II Rzeszy. Zresztą młody Schmitt nie chciał być tylko takim samym anonimowym obywatelem jak inni, nie domagał się równości. Miał wielkie ambicje polityczne i intelektualne65. Chciał doszlusować do elity protestanckiego państwa, samemu będąc (i pozostając) katolikiem.

Oto prawdziwa wewnętrzna sprzeczność Niemiec podbitych przez ewangelickie Prusy: katolik chce pozostać wierny swojemu wyznaniu, a zarazem ma ambicję, aby dostać się do elity władzy, która swoją tożsamość buduje na pogardzie dla tego, co stanowi istotę jego religijnej tożsamości. Trudność tę sygnalizuje już sam termin, jakim w luterańskim Berlinie określano wtenczas katolickich migrantów z Nadrenii: Kolonialrömers66. Termin ten jest trudny do przetłumaczenia na język polski, ponieważ jest dwuznaczny: z jednej strony można go przetłumaczyć jako Rzymianie z (miasta) Kolonii, ale można również przełożyć go bardziej kpiarsko jako Rzymianie z kolonii, czyli z dalekich katolickich kresów, ze wsi, którzy przyjechali do metropolii, czyli do Berlina. Już protestanckie określenie katolików jako Rzymian samo w sobie było kpiną i szufladkowało ich jako religijno–cywilizacyjnego wroga. Przecież dla Martina Lutra Rzym był siedzibą papieża, który rzekomo był Antychrystem67. Śmieszny i prostacki pogląd tego reformatora religijnego głęboko wniknął w ludową kulturę protestancką, pozwalając niemieckim ewangelikom ukonstytuować swoją tożsamość na wrogości do Rzymu68.