Читать книгу Katolik Prusak Nazista - Adam Wielomski - Страница 4

Carl Schmitt (1888–1985) to jeden z najciekawszych, a zarazem tajemniczych, dwuznacznych i trudnych do interpretacji myślicieli politycznych i prawnych XX wieku. Był najważniejszym niemieckim filozofem politycznym XX wieku. Dla filozofii politycznej i nauki o państwie miał podobne znaczenie jak Martin Heidegger dla filozofii tego okresu, a Joseph Ratzinger dla współczesnej, niemieckojęzycznej teologii.

Żaden myśliciel nie jest całkowicie oryginalny. Każdy obficie czerpie od licznych poprzedników, których idee łączy ze sobą, poprawia i uzupełnia, dodając do nich własne koncepcje. Tak też było z Carlem Schmittem, którego winniśmy uznać za najwybitniejszego niemieckiego wyraziciela prawicy heglowskiej w filozofii i prawicowego weberyzmu w naukach społecznych. Idea państwa etycznego, sformułowana na początku XIX wieku przez Georga W.F. Hegla, nigdy przedtem i nigdy potem nie uzyskała takiego intelektualnego rozmachu i wyrazu jak właśnie u Schmitta, przybierając postać prawdziwej apoteozy państwowości niemiecko–pruskiej. Podobnie było z socjologią prawa Maxa Webera, której nikt tak błyskotliwie nie zastosował do nauki prawa konstytucyjnego i nauk o państwie jak właśnie Schmitt, który we wszystkich swoich pracach nauczał weberowskiej tezy, że państwo jest zinstytucjonalizowaną przemocą, a prawo wyrazem stosunków społecznych opartych na zasadach panowania i podległości.

Niemiecki prawnik nie był jednak tylko kontynuatorem idei Hegla, Webera, koneserem pism Thomasa Hobbesa i wielkich tradycjonalistów romańskich z XIX stulecia. Schmitt tym różnił się od setek komentatorów pism rozmaitych wcześniejszych myślicieli, że miał dar tworzenia i propagowania wielkich własnych konceptów. Był ojcem takich pojęć jak: teologia polityczna, dyktatura komisaryczna, dyktatura suwerenna, porządek konkretny i Wielka Przestrzeń. Odwołując się do myślicieli historycznych i bardziej mu współczesnych dokonał nowatorskiego zdefiniowania polityki, opisania teorii stosunków międzynarodowych, stworzył autorską naukę o decyzjonistycznej interpretacji prawa konstytucyjnego. Oto najbardziej oryginalny niemiecki konstytucjonalista XX wieku, który nie powielał cudzych koncepcji, lecz tworzył własne, i które odbijały się szerokim echem. Słowem, bohaterem tej książki jest myśliciel rangi światowej, jeden z autentycznych gigantów intelektu XX wieku. Schmitt należał do gatunku ludzkiego, który nie występuje już w epoce postmodernizmu i refleksji sprymitywizowanej do poziomu wysokonakładowych tabloidów.

Pogląd, że Carl Schmitt był jednym z najbardziej znaczących niemieckich myślicieli prawno–politycznych w zasadzie nie budzi kontrowersji. Z tezą o jego wielkości zgadzają się i jego zwolennicy, i przeciwnicy, choć skrajnie różnią się w jej ewaluacji. Można wszak być wielkim w prawdzie, jak i wielkim w błędzie; być mistrzem prawdy i mistrzem błędu. Jan–Werner Müller określa go mianem „najbardziej znamienitego wroga liberalizmu całego stulecia” i niemieckiego „Hobbesa XX wieku”1. Zafascynowany jego naukami Helmut Rumpf naucza, że Schmittiańska teoria polityczności jako opozycji my–oni (Freund–Feind) jest dla nauk politycznych tym, czym teoria względności Alberta Einsteina dla nowoczesnej fizyki2. Christian Lindner charakteryzuje go jako „najbardziej znanego teoretyka polityki XX wieku”3, a Bernard Willms tytułuje mianem „najmłodszego klasyka myśli politycznej”4.

Nazwisko Carla Schmitta wzbudza alarm pośród politycznych wrogów: Walter Beniamin ostrzega swoich czytelników: „Kto karmi się Schmittem, ten umiera na niego” (Qui mange du Schmitt, en meurt)5, a emigrant z III Rzeszy Franz Neumann pisze o nim, że „wniósł specjalny wkład w budowę doktryny totalitarnej. To najbardziej inteligentny i poczytny pośród wszystkich narodowosocjalistycznych konstytucjonalistów”6. Teza, że był on najwybitniejszym prawnikiem hitlerowskim, jest zresztą głęboko zakorzeniona w literaturze, szczególnie dotyczącej niemieckiej historii prawa i myśli prawnej7.

Nawiązując do francuskich polemik, czy Carl Schmitt – mający w swoim życiorysie okres nazistowski – może być uznawany za klasyka, Jean–François Kervégan odpowiada:

autor, o którym co roku publikuje się dziesiątki książek i artykułów na całym świecie, czy to się komuś podoba, czy nie, jest częścią wspólnego dziedzictwa, czyli mówiąc inaczej: jest klasykiem. To, że znaczna część jego publikacji wywołuje olbrzymią krytykę jego myśli (a przynajmniej pewnych jej aspektów), nie zmienia istoty rzeczy. To samo dotyczy takich klasyków jak Platon i Heidegger8.

Chyba tylko jeden Hans Blumenberg nie dostrzegł jego znaczenia, widząc w Schmittiańskiej teologii politycznej jedynie nienaukowe „metafory”9.

W literaturze naukowej odnotowuje się wpływ Carla Schmitta na rozmaite nurty polityczne, wrogie wobec liberalnej demokracji, zarówno prawicowe, jak i lewicowe. Pośród myślicieli liberalnych, chadeckich i socjaldemokratycznych jego recepcja jest rzadka i wyrywkowa10, ponieważ niemiecki prawnik traktowany jest jako niewyczerpalne źródło kontestacji mieszczańskiego, demokratycznego i liberalnego światopoglądu, doktryny państwa prawa, praw człowieka, demokracji i parlamentaryzmu. Stąd zainteresowanie nim równocześnie na skrajnej lewicy i prawicy11. Na temat jego wpływu na myśl polityczną Hiszpanii epoki gen. Francisco Franco powstała znacząca literatura przedmiotu, gdyż traktowano tam niemieckiego myśliciela jako wielki autorytet w dziedzinie prawa konstytucyjnego i teorii polityki, widząc w nim intelektualnego ojca nowoczesnego autorytaryzmu12. Odnotowuje się wpływ Schmitta na Nową Prawicę we Francji, w Niemczech i w Italii13. Nowością jest zainteresowanie jego osobą w kręgach Nowej Lewicy, chcącej – za pomocą Schmittiańskiej nauki o polityczności – zdestabilizować liberalną demokrację i wzniecić rewolucję, czyli dokonać repolityzacji społeczeństwa konsumpcyjnego14.

Carl Schmitt jest uważany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli dwudziestowiecznego konserwatyzmu15 – temu poglądowi hołduje także autor niniejszej książki16. Z pewnością był jednym z największych teoretyków w całych dziejach konserwatyzmu, czyli nurtu politycznego, którego oficjalna historia zaczyna się w roku 1789, wraz z ruchem społecznego potępienia przemian i zbrodni dokonanych w czasie Rewolucji Francuskiej i pod wpływem filozofii Oświecenia, do której odwoływali się rewolucjoniści. Carl Schmitt to postać, którą w dziejach konserwatyzmu można zestawić obok klasyków: Edmunda Burke’a, Josepha de Maistre’a, Louisa de Bonalda, Adama H. Müllera, Juana Donoso Cortésa, Louisa Veuillota, Charlesa Maurrasa, Oswalda Spenglera, Leo Straussa i Erica Voegelina.

Zgadzając się z umiejscowieniem Carla Schmitta w panteonie wielkich myślicieli konserwatywnych, trzeba jednak zawsze pamiętać o dwóch kwestiach:

1) „Czas osiowy”. Schmitt nigdy nie był konserwatystą w klasycznym znaczeniu tego terminu. Nie postulował przecież odbudowy społeczeństwa przedrewolucyjnego z epoki Ancien Régime’u. Nie ma u niego nawet marzenia o wskrzeszeniu chrześcijańskiej monarchii. Nie tylko nie był legitymistą, ale w ogóle nie wierzył w Boskie pochodzenie władzy. Nie pisał o odrodzeniu społeczeństwa organicznego i stanowego, co było przecież centralnym motywem niemieckich konserwatystów. Nie głosił powrotu do sojuszu Tronu i Ołtarza. Zwalczając zawzięcie parlamentaryzm, nie krytykował samej idei demokracji pojętej jako suwerenność ludu. Dlatego nie był klasycznym konserwatystą, tradycjonalistą z XIX wieku, lecz konserwatystą nowoczesnym, konserwatystą po osi czasu, jeśli wolno się nam w tym miejscu posłużyć znanym pojęciem Armina Mohlera. Ten znany niemiecki badacz, sam zresztą związany z prawicą niemiecką (przez pewien czas osobisty sekretarz kolegi C. Schmitta, a mianowicie E. Jüngera), pisze o problemie osi czasu następująco:

Gdyby współczesny konserwatysta, na przykład uczeń Carla Schmitta albo Arnolda Gehlena, stanął nagle przed konserwatystą z połowy dziewiętnastego wieku, to obaj nie mieliby sobie nic do powiedzenia; nie znaleźliby wspólnego języka i niebawem uważaliby się wzajemnie za skrajne przeciwieństwa. (…) Przed przekroczeniem czasu osiowego konserwatyzm jest zwrócony wstecz, potem kieruje się on ku przyszłości. Przed czasem osiowym dążenia konserwatywne koncentrują się na zachowaniu spuścizny lub wręcz na przywróceniu stanu minionego. Czas osiowy staje się czasem otrzeźwienia, w którym konserwatysta dostrzega, że inne grupy polityczne stworzyły status quo, który dla niego jest już nie do zaakceptowania, i że wcześniejsze stosunki nie dadzą się już odrestaurować. Od tej chwili jego spojrzenie kieruje się do przodu17.

Nie bez powodu w literaturze przedmiotu trwa ożywiona dyskusja, czy Schmitt, negujący możliwość powrotu do idei konserwatyzmu z XIX stulecia, nie jest częścią zjawiska na niemieckiej prawicy określanego mianem rewolucji konserwatywnej? Był to specyficzny podgatunek konserwatyzmu, przyjmujący postawę rewolucyjną wobec demokracji weimarskiej, antyliberalny i nacjonalistyczny, ale zarazem i rewolucyjny w stosunku do dotychczasowego tradycyjnego konserwatyzmu, gdyż niegłoszący restauracji świata już raz upadłego18. Ta podwójna rewolucyjność rewolucyjnych konserwatystów przypomina historykom myśli politycznej stanowisko Schmittiańskie. Dlatego większość badaczy zalicza go do tego środowiska ideowego, pojętego na sposób węższy lub szerszy19.

2) Pruski charakter Schmittiańskiego konserwatyzmu. Zgadzając się z zaliczeniem tego myśliciela w szeregi nieortodoksyjnego konserwatyzmu, trzeba także pamiętać, że przynależy on do specyficznego konserwatyzmu niemieckiego. Przez wiele stuleci Niemcy stanowiły jedność jedynie w znaczeniu lingwistycznym, po 1517 roku będąc podzielonymi pod względem konfesyjnym, co uniemożliwiało im ukonstytuowanie się jako jeden naród. Niemieckojęzyczny konserwatyzm także dzielił się, konsekwentnie, na luterański, którego ośrodkiem były Prusy, i katolicki, którego ośrodkiem była Austria.

Zgadzamy się z tezą Feliksa Konecznego, że luterańskie Prusy ukonstytuowały swoją polityczną tożsamość w oddzielny typ cywilizacyjny („bizantynizm”)20, funkcjonujący na odmiennych zasadach niż Cywilizacja Łacińska. Wedle Konecznego, Cywilizacja Bizantyjska opiera się między innymi na wyższości państwa i jego interesu nad całkowicie poddanym mu, uległym i bezwolnym społeczeństwem oraz na odseparowaniu państwa i prawa od etyki, czyli oparciu państwa na zinstytucjonalizowanej przemocy21. W bizantyjskich Prusach także konserwatyzm siłą rzeczy musiał być bizantyjski. Jego filozoficznym wyrazem stał się prawicowo interpretowany heglizm, z jego statolatrią, karzącą ręką władzy i prawem oderwanym od etyki i moralności. Ta teoria polityczno–prawna została starannie rozpisana teoretycznie w pismach Lorenza von Steina22. Ta prawicowo–heglowska koncepcja, wspierana przez państwo, w zjednoczonych Niemczech szybko i sprawnie wyparła tradycyjny konserwatyzm, oparty na wspólnocie lokalnej i jej tradycji, mający charakter nie–etatystyczny, z silnym elementem legitymistycznym, oznaczającym lojalność wobec dziesiątków miejscowych dynastii23, a nie względem zjednoczonego siłą pruskiego państwa–lewiatana. Podobny, nie–etatystyczny charakter miał konserwatyzm w katolickiej Austrii, o ile nie był podporządkowany dworowi, gdzie silna już była lokalna tradycja bizantyjska (absolutyzm oświecony, józefinizm)24.

Carl Schmitt wprawdzie wychował się w środowisku katolickim i w takim też obrządku go ochrzczono, ale po 1925 roku przeszedł do środowiska pruskiej prawicy, gdzie dominowało wyznanie luterańskie, wtedy już mocno zeświecczone. Jego dojrzała koncepcja decyzjonizmu politycznego powstaje w otoczeniu protestanckim, dla ewangelickich elit politycznych, których przywódcą jest protestancki i pruski marszałek Paul von Hindenburg. Wizja autorytaryzmu Schmitta nabiera charakteru laickiego. Schmittiański decyzjonizm reprezentuje klasyczny, pruski światopogląd polityczny oparty na heglowskim kulcie państwa oraz weberowskiej socjologii społeczeństwa rozumianego jako stosunki panowania i poddaństwa. To świat ideowy oparty na przemocy znajdującej swoją instytucjonalizację w prawie. To nic innego jak Koneczniańska charakterystyka Cywilizacji Bizantyjskiej, tyle że przeniesiona na grunt nauki o państwie i prawa konstytucyjnego (niemieckie pojęcie Staatslehre). Ten pruski charakter Schmittiańskiego konserwatyzmu, opartego na Heglu i Weberze, będziemy w tej rozprawie jeszcze wielokrotnie podkreślać. Do problematyki tej należy wracać raz po raz, gdyż bez teorii bizantynizmu nie sposób zrozumieć, o co w rzeczywistości Schmittowi chodziło.

* * *

Nie istnieje jednolita i holistyczna filozofia polityczna Carla Schmitta. Był on umysłem szybko retuszującym swoje koncepcje i zmieniającym szczegóły swoich konceptów, w zależności od bieżących wydarzeń politycznych. Wszelkie próby zebrania na jednym stole wszystkich pism Schmitta i odtworzenia na tej podstawie jego filozofii politycznej skazane są na niepowodzenie. W jego poszczególnych koncepcjach można wskazać kilka stałych idei charakterystycznych dla pruskiego konserwatyzmu: nacisk na władzę, autorytet, prymat przemocy nad prawem i etyką – ale to specyficznie pruskie postrzeganie świata ukazuje się nam w coraz to nowych konfiguracjach, dosłownie biegnąc za dynamicznie zmieniającą się rzeczywistością polityczną. Schmitt nie tylko zmienia poglądy w wielu sprawach, ale także sympatie i obozy polityczne. Najpierw jest katolikiem politycznym, którego należy umieścić na skrajnie prawicowym skrzydle katolickiej partii Zentrum, potem (druga połowa lat dwudziestych) jest poplecznikiem pruskich konserwatystów prących do dyktatury, która zdelegalizuje partię nazistowską, aby zaraz potem (1933–1936) wstąpić do NSDAP z pragnieniem dojścia do pozycji nadwornego prawnika Adolfa Hitlera, aby (lata 1937–1945) zachowywać dystans wobec nazizmu, udzielając równocześnie pełnego poparcia nazistowskiej polityce zagranicznej, aby ostatecznie (1945–1985) skończyć na politycznej i naukowej emeryturze, stojąc w radykalnej opozycji wobec liberalnej Republiki Federalnej Niemiec.

Jeśli spróbujemy z tej zmienności stanowisk, a w ślad za nimi także poglądów, wyciągnąć kilka zawsze przyświecających mu idei, to – jak pisaliśmy powyżej – jest to możliwe, a nawet łatwe. Na nich opiera się idea jego bizantyjskiego konserwatyzmu, ogniskująca się wokół problemu panowania i podległości. Jeśli jednak spróbowalibyśmy odtworzyć z licznych pism Schmitta powstałych w ciągu ponad 70 lat całościowy system filozofii politycznej, to otrzymalibyśmy dziwaczny i wewnętrznie sprzeczny amalgamat katolicyzmu z pogańskim nazizmem, fundamentalizmu chrześcijańskiego z myślą o nieuchronnej i koniecznej sekularyzacji, antynazistowskiej dyktatury konserwatysty Hindenburga z totalitarnym przywództwem Adolfa Hitlera, akceptacji demokratycznego Weimaru z poparciem dla III Rzeszy, etc. Próby odtworzenia takiej holistycznej i zachowującej ciągłość przez całe życie filozofii politycznej Carla Schmitta są znane w literaturze przedmiotu25 i, w naszej ocenie, skończyły się zupełnym fiaskiem.

Żaden badacz nie jest władny odtworzyć szczegółowo jednej filozofii politycznej Carla Schmitta. Można jedynie odtworzyć szczegółowo dzieje jego filozofii politycznych w poszczególnych okresach jego życia. Mamy w tym wypadku do czynienia z wieloma filozofiami politycznymi, chronologicznie po sobie następującymi. Nie przypadkiem w podtytule tej książki znajduje się fraza sekularyzacja w biografii ideowej Carla Schmitta. Stoimy na stanowisku, że zasadniczym uzasadnieniem ewolucji ideowej tego myśliciela jest postępująca sekularyzacja jego otoczenia, jak i jego własnego światopoglądu. Dlatego pierwszym celem niniejszej książki jest udowodnienie hipotezy – czyli przekształcenie jej w tezę – że sekularyzacja stanowi klucz do zrozumienia ewolucji Schmittiańskiej filozofii politycznej.

Zaangażowanie polityczne i koncepcje prawno–ustrojowe Carla Schmitta można podzielić na kilka etapów, których cezury czasami wynikają z jego osobistej biografii, a czasami z dziejących się historycznych wydarzeń politycznych. Badając poglądy tego konserwatysty musimy zawsze pamiętać, że nie mamy tutaj do czynienia z klasycznym profesorem prawa – poruszającym się pomiędzy salą sądową, kancelarią adwokacką a biblioteką – lecz z intelektualistą mocno upolitycznionym, którego koncepty zawsze mają związek z bieżącymi wydarzeniami. Schmitt nigdy nie funkcjonował we własnym świecie norm prawnych i w oderwaniu od realiów politycznych, społecznych, kulturowych i religijnych.

Carl Schmitt był nie tyle prawnikiem–konstytucjonalistą, co filozofem prawa. Nie on jeden. Filozofia prawa stanowiła koronną dziedzinę ówczesnej niemieckiej nauki prawa. Właśnie dlatego pisma ówczesnych jurystów, jakkolwiek akty prawne, do których się odnosiły, już od dziesięcioleci nie obowiązują, nadal zachowują aktualność i mogą być czytane oraz pouczające dla współczesnego czytelnika. O ile normy zdezaktualizowały się, to metoda analizy i eksplikacji zachowała swoją aktualność. Uwaga ta dotyczy także Schmitta, a nawet przede wszystkim jego osoby. Jego pisma mogą być nadal przydatne na przykład do analizy polskiego konstytucjonalizmu26. Wiele pisze się o ich wpływie na konstytucjonalizm w rozmaitych krajach świata27. Teksty te analizowały bowiem – jak słusznie zauważył Paweł Kaczorowski – nie tyle literalnie pojęte akty prawne, co holistycznie pojmowaną „ontologię bytu państwowego”28. Niemieccy prawnicy okresu międzywojennego, przekonuje słusznie tenże badacz, głosili, że

państwo to forma życia zbiorowego z niczym nieporównywalna. Staat als Lebensform (…) można traktować jako wyrażający wspólne przekonanie łączące weimarskich teoretyków państwa29.

W życiu Carla Schmitta wyodrębnić można kilka faz, którym odpowiadają rozmaite filozofie prawa i filozofie polityczne, acz periodyzacja ta różni się pośród poszczególnych biografów, a warunkowana jest przyjętymi kryteriami tegoż podziału30. W naszym przekonaniu, w sposób logiczny jego życie można podzielić na 4 etapy, odpowiadające 4 filozofiom politycznym i częściom niniejszej książki:

1) Schmitt nr 1: katolik (1888–1925). Mamy tutaj na myśli wczesny, katolicko–ultramontański okres jego twórczości, gdy związany był politycznie z chadecką partią Zentrum, choć sam za chadeka nigdy się nie uważał. Jego związki z Zentrum wynikały z tożsamości konfesyjnej: innej partii katolickiej w Niemczech nie było, więc Schmitt kolaboruje z chrześcijańskimi demokratami, acz sam Republiki Weimarskiej nie wspiera, krytykując ją z pozycji katolicko–kontrrewolucyjnych. W Schmittiańskiej filozofii politycznej dominuje wówczas nieskrywana fascynacja romańskim tradycjonalizmem politycznym (J. de Maistre, L. de Bonald, J. Donoso Cortés) oraz pisarstwem politycznym Charlesa Maurrasa i jego grupy skupionej w Action Française, wydającej w Paryżu dziennik o takiej samej nazwie.

2) Schmitt nr 2: Prusak (1925–1933). To stosunkowo krótki okres życia Carla Schmitta, lecz niezwykle burzliwy. Rozpoczyna się od aktu kanonicznej bigamii (1925), gdy rozchodzi się z pierwszą żoną i, mimo braku uzyskania stwierdzenia nieważności związku małżeńskiego w sądzie kościelnym, wchodzi w powtórny związek, już tylko cywilny, z inną kobietą (1925). Oznaczało to odejście z Kościoła katolickiego, stan permanentnej ekskomuniki, intelektualnie skutkujący absolutną sekularyzacją i laicyzacją jego filozofii politycznej, z której znika pojęcie Boga. Skutkiem politycznym tego kroku było odejście ze środowiska Zentrum, naukowym – porzucenie tematyki teologii politycznej, a światopoglądowym – odżegnanie się od prawicy katolickiej. Schmitt wsiąka w środowisko pruskiej i luterańskiej prawicy, zdominowanej filozoficznie przez prawicowy heglizm. Wtedy powstaje jego arcydzieło prawnicze w postaci teorii decyzjonizmu, przygotowane na użytek prezydenta Paula von Hindenburga, gdyby ten przeprowadził zamach stanu, zdelegalizował NSDAP i rozwiązał Reichstag, zaprowadzając własną dyktaturę.

3) Schmitt nr 3: nazista (1933–1945). Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera (1933) Schmitt wstępuje w szeregi NSDAP, którą aż dotąd zwalczał jako populistyczną i antykonstytucyjną, domagając się jej delegalizacji. Swoją autorytarną doktrynę decyzjonizmu szybko przekształca w doktrynę porządku konkretnego, dostosowaną do ideologii i wymogów ustrojowych narodowego socjalizmu. Nie waha się także udzielić poparcia działaniom Hitlera po rzezi konkurentów w trakcie Nocy Długich Noży (1934) oraz wygłaszać teorii antysemickich i poprzeć piórem wprowadzenia Ustaw Norymberskich. Po spektakularnym upadku politycznym w 1936 roku pozostaje w NSDAP, dystansując się delikatnie od oficjalnej ideologii. Popiera jednak politykę zagraniczną Hitlera, szczególnie zbrojny podbój Europy. Będąc dalekim od zachwytu polityką wewnętrzną i oficjalną ideologią III Rzeszy, całkowicie szczerze popiera jej politykę zagraniczną, do samego końca zachowując lojalność wobec nazistowskiego państwa.

4) Schmitt nr 4: emigrant wewnętrzny (1945–1985). W początkowym okresie okupacji Niemiec przez aliantów Schmitt jest przesłuchiwany, internowany. Nieudolnie próbowano go postawić przed Trybunałem w Norymberdze. W efekcie, pruski konserwatysta do końca życia uznaje powojenną Republikę Federalną Niemiec za formę polityczną narzuconą narodowi niemieckiemu na zachodnich bagnetach i za pomocą żydowskich uciekinierów z 1933 roku, co skutkuje jego prywatnym brakiem uznania prawowitości RFN. Ta z kolei widzi w nim zwolennika nazizmu, który odmówił poddania się procesowi denazyfikacji, co skutkuje zakazem wykonywania pracy zawodowej i przymusową emeryturą. W tym czterdziestoletnim okresie Schmitt zajmuje się publikacją licznych nowych tekstów i reedycjami starszych. Wraca także do zarzuconej w połowie lat dwudziestych tematyki teologii politycznej.

Musimy teraz wyjaśnić, dlaczego w podtytule tej książki zaznaczyliśmy, że nasza biografia ideowa Carla Schmitta kończy się na 1945, skoro pruski konserwatysta żyje aż do 1985 roku. Okres ten często jest marginalizowany lub wręcz pomijany w jego biografiach. Pierwsza naukowa biografia Schmitta, pióra Josepha Bendersky’ego, liczy 287 stron, z czego na okres po opuszczeniu amerykańskiego obozu internowania w 1947 roku przypada ich zaledwie 731. Biografia Paula Noacka32 liczy 312 stron i gdy na lata 1888–1945 (57 lat życia Schmitta) przypada 234 strony, to na lata 1945–1985 (40 lat) tylko 68. Francuskojęzyczna biografia Davida Cumina33 ma odpowiednio proporcje 183 do 48 stron. Amerykański badacz Gopal Balakrishnan34 w ogóle pomija życie i pisma po 1945 roku (za wyjątkiem krótkiego opisu powojennej rozprawy Der Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europeum z 1950 r.).

Powyżsi autorzy uczynili tak, ponieważ traktowali okres po 1945 roku jako schyłkowy. Gdy skończyła się II wojna światowa, Schmitt miał 57 lat. Kiedy udało mu się ostatecznie opuścić amerykańskie obozy internowania, był o 3 lata starszy. Należałoby się spodziewać, że odsunięty w polityczny i naukowy niebyt (zakaz wykonywania zawodu wykładowcy akademickiego), będzie teraz miał dużo czasu, wskutek czego będzie publikował książkę za książką. Tak się jednak nie stało. Wprawdzie przez te kilkadziesiąt lat napisał kilka monografii i sporo artykułów, nawet głośnych i znanych, to jednak widać u niego destrukcyjną rolę ogólnego zmęczenia, znużenia i zniechęcenia, przede wszystkim zaś poczucia absolutnej i nieodwracalnej klęski politycznej natury osobistej i narodowej.

W naszej monografii pominęliśmy okres po 1945 roku z zupełnie innego powodu. Autor tej książki nie jest historykiem, lecz politologiem, badaczem myśli politycznej. Naszym celem nie było napisanie pełnej detali i ułożonej chronologicznie biografii Carla Schmitta, lecz jego biografii ideowej. Opisując kolejne przyświecające mu filozofie polityczne mieliśmy głębszy zamysł, jakim było zabranie głosu w toczącej się od wielu lat i w wielu językach dyskusji poświęconej problemowi, który można by streścić w pytaniu, dlaczego w 1933 roku Carl Schmitt poparł Hitlera i wstąpił do NSDAP? Dlaczego niedawny katolicki konserwatysta, faktycznie wystąpiwszy z Kościoła katolickiego, po ośmiu latach wstąpił do rewolucyjnej i antychrześcijańskiej partii totalitarnej, zaprzeczając całemu swojemu młodzieńczemu światopoglądowi?

W literaturze dominują dwie interpretacje akcesu Carla Schmitta do NSDAP:

1) Ideowa. Wedle jej zwolenników, akces do NSDAP był logicznym uwieńczeniem procesu, który liberalnej demokracji Schmitt wytoczył w epoce weimarskiej, krytykując liberalizm gospodarczy i polityczny, parlamentaryzm, partie polityczne i pluralizm światopoglądowy. Równocześnie pruski konserwatysta głosi, że człowiek z natury jest zły (pesymistyczna antropologia) i musi być kierowany oraz rządzony przez autorytarne i arbitralne państwo, pozbawiające obywateli wolności, której ci używają do wywoływania konfliktów, sporów i wojen domowych. Z tychże powodów Schmitt najpierw miał popierać autorytaryzm katolicki, potem zakusy prezydenta Hindenburga do przeprowadzenia zamachu stanu. Ostateczne poparcie dla Adolfa Hitlera wynikało z jego ogólnego antydemokratyzmu i antyliberalizmu35. Część zwolenników tej tezy w akcesie do NSDAP dostrzega także inspiracje nacjonalistyczne, szczególnie zaś antysemickie36.

2) Koniunkturalna. Biografowie Schmitta, a także badacze z nim sympatyzujący i próbujący odbrązowić jego wizerunek (w tym przypadku termin ten należy traktować całkowicie dosłownie), wskazują, że akces do NSDAP nie wynikał z przyczyn ideowych, lecz koniunkturalnych. Biografowie zauważają charakterystyczną dlań dostosowawczą cechę, a mianowicie jego skłonność do akomodacji do każdego panującego systemu politycznego i wobec każdej władzy, bez względu na jej charakter ideowy. Najpierw Schmitt–katolik jest lojalistą wobec protestanckiego cesarza. Gardząc demokracją i republiką staje następnie na gruncie konstytucji weimarskiej i broni jej przed kontestacją nazistowską i komunistyczną. Gdy hitlerowcy dochodzą do władzy, to popiera Hitlera i wstępuje do NSDAP37.

Dyskusja o motywach wstąpienia Carla Schmitta do NSDAP od wielu lat ogranicza się do pisemnych przepychanek między zwolennikami tezy, że Schmitt był nazistą – bowiem był antydemokratą, a każdy wróg demokracji rzekomo jest taki sam, wskutek czego konserwatyści i faszyści mogą wymieniać się personelem38, a zwolennikami tezy o jego osobistym oportunizmie, w wyniku czego moralnie można potępić osobę twórcy teorii decyzjonizmu, ale nie decyzjonizm jako taki, gdyż nie ma nic wspólnego z faszyzmem. Jakkolwiek trudno mieć wątpliwości, że hitlerowcy zużytkowali decyzjonizm dla uzasadnienia własnej władzy39, to – zdaniem zwolenników interpretacji koniunkturalnej – przecież nie na ich użytek, lecz właśnie przeciwko nim Schmitt sformułował tę koncepcję.

W ten sposób doszliśmy do następnej kwestii. Drugim celem tej książki jest wykazanie, że – jakkolwiek kwestie koniunkturalne w akcesie Schmitta do NSDAP były bardzo istotne – jego zaangażowanie w powstanie III Rzeszy rzeczywiście wynikało ze względów ideowych, lecz z innych, niż wskazują badacze zarzucający mu predylekcje do autorytaryzmu, czego efektem miałoby być poparcie dla Führera. Będziemy dążyli do wykazania, że ideowym źródłem postawy prohitlerowskiej Carla Schmitta jest charakterystyczne dlań przekonanie, że w XX wieku ukończeniu ulega nowożytny proces sekularyzacji i wygaszania wiary religijnej, a jego dopełnienie w Niemczech stanowi narodowy socjalizm. Nazizm był dlań uwieńczeniem procesów emancypacji człowieka od Boga, rozpoczętych w epoce Renesansu i Reformacji, gdy powstała monarchia narodowa, kontynuowanych w XVIII wieku przez Oświecenie, a w XIX przez liberalizm. Wedle Schmitta, nazizm jest ukoronowaniem i dopełnieniem Nowożytności.

* * *

Wreszcie jest także cel trzeci i ostatni tej książki. To cel już bardziej prywatny i osobisty. Nie będziemy ukrywać, że do napisania tej pracy przyczyniła się chęć zinterpretowania Carla Schmitta w tradycji pruskiego konserwatyzmu, czyli w perspektywie bizantyjskiej, czyli heglowskiej, weberowskiej i protestanckiej. Stoimy na stanowisku, że bez zrozumienia tegoż aspektu interpretacja jego filozofii politycznej jest falsyfikująca i wadliwa.

Widać ten problem bardzo dobrze w rozmaitych dyskusjach polskich konserwatystów – w publicystyce drukowanej i internetowej – którzy interpretują myśl polityczną Schmitta w oderwaniu od kontekstu cywilizacyjnego, a często wręcz kontekst ten wyśmiewają z powodu braku poważnego potraktowania dorobku Feliksa Konecznego (bo „endek”). Jakkolwiek w polskiej literaturze schmittologicznej (naukowej) od dawna zwracano uwagę, że myśliciel ten w dojrzałym i późnym etapie swojej twórczości stanowi przypadek konserwatysty niereligijnego, laickiego i zsekularyzowanego, a jego koncepcja dyktatury nie odwołuje się do aksjologii chrześcijańskiej40, to w polskiej publicystyce konserwatywnej i rozprawkach popularyzatorskich sprawa wygląda inaczej. Schmitt, z racji swojego katolickiego pochodzenia, traktowany bywa nad Wisłą jako mistrz ideowy dla polskiej katolickiej prawicy. Nie zaprzeczając istnieniu możliwości recepcji wielu jego idei i szczegółowych rozwiązań na użytek prawicy katolickiej, szczególnie teoretycznej konstrukcji prawnej władzy autorytarnej, trzeba zawsze pamiętać, że myśliciel ten nie może być traktowany jako katolicki konserwatysta.

W filozofii politycznej katolickiej prawicy władza dyktatorska (decyzjonistyczna) jest tylko narzędziem instytucjonalnym dla wsparcia oraz obrony religii i łacińskich zasad cywilizacyjnych (np. Hiszpania F. Franco, Austria E. Dollfußa, Słowacja ks. J. Tiso)41. Problem ten znakomicie rozumiał twórca katolickiej idei autorytarnej, a mianowicie hiszpański myśliciel Juan Donoso Cortés, którego sam Schmitt określał mianem „herolda konserwatywnej dyktatury”42. W czasie Wiosny Ludów Donoso głosi konieczność ustanowienia kontrrewolucyjnej „dyktatury szpady” przeciwko rewolucyjnej i socjalistycznej „dyktaturze sztyletu”43. Naucza, że należy się odwołać do prawicowej dyktatury wtedy, „gdy społeczeństwa nie są posłuszne prawu Bożemu”44. Należy uciec się do władzy autorytarnej wtedy, gdy w państwie wybucha nihilistyczna rewolucja, ponieważ społeczeństwo przestaje szanować religię i ulegać sakralnej władzy monarszej. Dyktatura zastępuje wygasłą wiarę religijną i trwa tak długo, dopóki ludy nie wrócą na łono Kościoła rzymskiego45. W społeczeństwach postchrześcijańskich instytucja ta może nabrać charakteru permanentnego, będąc jedynym sposobem utrzymania porządku.

Hiszpańscy autorytaryści katoliccy epoki frankistowskiej mieli całkowitą rację dowodząc, że u Juana Donosa Cortésa władza autorytarna służyła obronie prawdy katolickiej, była narzędziem jej podtrzymania w życiu społecznym i politycznym46. Dlatego też widzieli w nim swojego ojca i mistrza ideowego. W tradycji pruskiej sprawa wygląda inaczej. Władza i państwo nie służą celom religijnym, nie służą żadnym celom transcendentnym wobec świata ludzi. Państwo jest celem samym w sobie, dlatego przypisywana jest mu „etyczność” (Heglowskie pojęcie Sittlichkeit), czyli przekonanie, że władza polityczna służąc wspólnocie jest najwyższym punktem odniesienia nie tylko prawnym, ale i moralnym. Będąc najwyższym autorytetem etycznym, władzy państwowej nikt nie może skrytykować i potępić z perspektywy jakiegokolwiek systemu etycznego (lub prawno–naturalnego), skoro ona sama jest takiego systemu twórcą i najwyższym punktem odniesienia47.

Z punktu widzenia moralności katolickiej (szerzej: chrześcijańskiej), jak i z perspektywy klasycznego prawa natury, Carl Schmitt od 1925 roku był nihilistą. Jego teoria decyzjonizmu nie posiadała żadnego zakorzenienia normatywnego w porządku wyższym i uniwersalnym. Za pomocą dyktatury chciał ratować istniejący i zastany porządek polityczny i społeczny, ale w żaden sposób nie dowodził jego moralnej czy etycznej wyższości. Sam fakt empirycznego istnienia stanowił dlań najlepszą jego legitymizację. Proponowane sposoby ratowania tegoż porządku także są wyemancypowane od etyki. Schmitt ratuje to, co jest, tylko dlatego że stan zastany istnieje, i nakazuje czynić to wszelkimi dostępnymi sposobami. Schmittiański porządek nie ma charakteru celowego, a broniąca go dyktatura zakorzenienia aksjologicznego48.

W stosunku do dyktatury Donosjańskiej dyktatura Schmittiańska stanowiła zupełne zaprzeczenie, aksjologiczny przewrót kopernikański, gdzie cel i środki uległy odwróceniu49. Stąd uważamy za zupełne nieporozumienie, za rzecz absolutnie nieuprawnioną, aby postrzegać Schmitta jako konserwatystę w rozumieniu łacińskim i wzorcowym dla katolickiego autorytaryzmu. W interpretacjach tych jego katolicyzm uzasadniany bywa środowiskiem rodzinnym i pracom nad problematyką teologii politycznej w pierwszej fazie jego pisarstwa, do której to tematyki powróci także w ostatnich latach swojego życia (Politische Theologie II, 1970)50. Jednak w okresie dojrzałym jego idea autorytarna nie ma charakteru konfesyjnego, nie jest inspirowana chęcią obrony religii lub choćby prawa natury.

Deklarujemy otwarcie, że niniejsza książka jest rozprawą polemiczną – polemiką z różnymi interpretacjami decyzjonizmu Carla Schmitta, w tym także polskich konserwatystów zafascynowanych niemczyzną, duchem pruskim i osobą twórcy doktryny decyzjonizmu, widzących w jego osobie archetyp katolickiego kontrrewolucjonisty.

* * *

Na koniec chciałbym podziękować za wszystkie uwagi do tekstu tej książki obydwu recenzentom niniejszej pracy, a mianowicie prof. Elżbiecie Karskiej i prof. Markowi Kornatowi. Bardzo wiele wniosły do niej i do zawartych tutaj interpretacji moje wielogodzinne rozmowy na temat myśli politycznej Carla Schmitta i niemieckiego postrzegania świata z moją Żoną Magdaleną Ziętek–Wielomską (której rozprawę tę dedykuję) i z autorem znakomitej rozprawy doktorskiej poświęconej Carlowi Schmittowi (i L. Straussowi), dr. Łukaszem Święcickim. Obojgu, podobnie jak i prof. Romanowi Kochnowskiemu, chciałbym także podziękować za pomoc w zbieraniu literatury przedmiotu. Dziękując nie mogę pominąć prof. Ryszarda Skarzyńskiego, który nie dość, że napisał pierwszą monografię na temat Schmitta w języku polskim (1992), to w dodatku zaraził mnie zainteresowaniem dla tej postaci i jej poglądów jeszcze 20 lat temu, gdy dopiero zaczynałem stawiać pierwsze kroki jako badacz myśli politycznej. Nie bez znaczenia dla powstania tej rozprawy były także zachęty kierowane pod moim adresem przez dra Pawła Bałę, z którym napisaliśmy już kilka rozprawek o myśli prawniczej Carla Schmitta tak naukowych, jak i publicystycznych.

Rozprawa ta nie powstałaby bez dostępu do zagranicznych zasobów bibliotecznych, szczególnie zaś zgromadzonych w Staatsbibliothek i w Ibero–Amerikanisches Institut w Berlinie, a także w bibliotece uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, gdzie wraz z moją Żoną spędziliśmy długie dni i godziny na pracy naukowej.

Warszawa, 26 kwietnia 2017 roku

Adam Wielomski