Читать книгу Katolik Prusak Nazista - Adam Wielomski - Страница 7

W czasie studiów prawniczych Carl Schmitt zetknął się także z kantyzmem, który stanowił podstawę filozoficzną niezwykle wtenczas popularnego w niemieckiej nauce prawa tzw. pozytywizmu prawniczego. O wpływie prawniczego kantyzmu świadczą nawet tytuły jego pierwszych tekstów. Szczególnie wymowny jest tutaj artykuł z 1912 roku zatytułowany Urojony monolog i filozofia tak jakby (Der Wahnmonolog und eine Philosophie des Als–ob)81, nawiązujący do tytułu znanej książki neokantowskiego filozofa Hansa Vaihingera (Die Philosophie des Als Ob, 1911), poświęconej tworzeniu przez ludzki umysł rozmaitych fikcji, czyli fenomenów branych przez ludzi za rzeczywistość. Dla młodego prawnika szczególne znaczenie miało pojęcie „fikcji prawnych” (juristische Fiktionen), na przykład termin osobowość prawna (juristische Personen)82. Problem ten młodego prawnika mocno nurtował, ponieważ zaraz po wspomnianym artykule napisał jeszcze jeden tekst o roli fikcji w prawie83.

Pierwsza samodzielna monografia naukowa Carla Schmitta to Prawo i wyrok (Gesetz und Urteil. Eine Untersuchung zum Problem der Rechtspraxis, 1912). Dziełko pisane było już w opozycji do prawniczego neokantyzmu i stanowiło zapowiedź późniejszych koncepcji, szczególnie zaś decyzjonistycznego ujęcia prawa84. Praca stanowiła zarazem opowiedzenie się po stronie Hermanna Kantorowicza w głośnej dyskusji prawniczej z początku stulecia. Był to spór pomiędzy formalizmem (litera prawa), reprezentowanym przez pozytywistów prawniczych, a finalizmem (poczucie sprawiedliwości). Kantorowicz przeciwstawił się pozytywizmowi prawniczemu i uznaniu litery prawa za jedyny punkt odniesienia („ideał bizantyjski”), wskazując, że tradycyjne prawo germańskie i wczesnorzymskie opierało się nie tylko na literze, ale także na etyce i obyczajach. Te ostatnie czynniki winny wpływać na orzecznictwo, czyli na decyzje sędziego, który nie może trzymać się ściśle i wyłącznie litery ustawy85.

W Prawie i wyroku młody prawnik twierdzi, że prawo nie ma charakteru automatycznego (wina – kara). Reakcją na przestępstwo nie jest automatyczna kara, której wielkość można przewidzieć na podstawie kodeksu karnego. Ocena, czy dany czyn miał charakter przestępczy, czy też nie miał takiego i jaka grozi za niego sankcja, tkwi w subiektywnej ocenie sędziego lub całego składu sędziowskiego. Decyzja nigdy nie ma charakteru obiektywnego, przewidywalnego, lecz poniekąd jest przypadkowa, gdyż wynika z szeregu subiektywnych elementów indywidualnych sędziego (psychika), a przede wszystkim z kontekstów kulturowych. Sędzia nie jest istotą wyalienowaną z rzeczywistości, lecz uformowaną przez otoczenie, kulturę, edukację i tradycję. Nie istnieją więc obiektywne pojęcia winy i wymiaru kary. Przeciwnie, zawsze powinny być analizowane w kontekście kulturowym i emocjonalnym. Dwóch sędziów nie tylko może za to samo przestępstwo, popełnione w identycznych okolicznościach, skazać przestępcę na odmienne wymiary kary, ale także uznać jego winę albo stwierdzić, że nie dostrzegli znamion czynu zabronionego. Element wolicjonalny, decyzyjny – a zarazem indywidualny – dominuje nad literą prawa. Ta Schmittiańska teoria to zdecydowane odejście od kantowskiej i neokantowskiej filozofii prawa i pozytywizmu prawniczego86.

Opublikowana 2 lata później rozprawa habilitacyjna Wartość państwa i znaczenie jednostki (Der Wert des Staates und die Bedeutung des Einzelnen, 1914) pozwoliła Schmittowi porzucić pracę w charakterze asystenta adwokata i wrócić na uniwersytet w Strasburgu w charakterze wykładowcy akademickiego (1915). Rozprawa habilitacyjna jest istotna dla jego rozwoju intelektualnego, gdyż napisana została w tonie otwartej polemiki z liberalizmem, pozytywizmem prawniczym i kantyzmem, choć pozostałości tego ostatniego są w niej jeszcze dobrze widoczne87. Widać w niej przezwyciężenie prawniczych fikcji wyrosłych z kantyzmu88 na rzecz tego, co realne, czyli prymatu empirycznie możliwych do zbadania sił społecznych nad prawnymi abstrakcjami. Co więcej, rzeczywiste fakty społeczne można dokładnie zbadać za pomocą aparatu socjologicznego. Innymi słowy: idee liberalne zostają przezwyciężone za pomocą nieliberalnych empirycznych faktów, wskazujących, że świat wygląda inaczej, niż opisują go liberalni teoretycy prawa ze szkoły neokantowskiej.

W Wartości państwa i znaczeniu jednostki Carl Schmitt konstatuje, że stare wspólnotowe i stanowe społeczeństwo uległo ostatecznej dezintegracji, a wyemancypowane w epoce liberalnej jednostki nie uznają już ani dotychczasowych autorytetów, ani tradycji. Nie oznacza to jednak wyłonienia się z ruin starego świata społeczeństwa indywidualistycznego – którego narodziny przedwcześnie i triumfalnie ogłosili liberałowie – lecz pojawienie się nowych form wspólnotowości. Gwałtowny rozwój socjologii w drugiej połowie XIX wieku wskazuje, że mimo rozpadu starego społeczeństwa nie narodziła się w to miejsce liberalna luźna konfederacja jednostek, przypadkowy zbiór atomów, lecz w miejsce Ancien Régime’u powstała nowa wspólnota, którą socjologowie zaczęli badać naukowo. Z ich obserwacji wynika, że porewolucyjne społeczeństwo koniecznie potrzebuje nowych form, praw, poczucia bezpieczeństwa, jedności i autorytetów89.

W swojej rozprawie habilitacyjnej Carl Schmitt zdecydowanie odrzuca dwie popularne, liberalne hipotezy: 1) oświeceniową optymistyczną antropologię, czyli pogląd o „rozumności i ostatecznej dobroci ludzi”; 2) przyrodzoną wolność ludzi, na korzyść poglądu, że „wszystkie uprawnienia pochodzą tylko od państwa jako najwyższej ziemskiej mocy i najbardziej faktycznej rzeczywistości”, gdyż „autonomia podmiotu w kantowskiej etyce nie ma potwierdzenia empirycznego” i „pojedynczy człowiek faktycznie nie znaczy nic”90.

Przedstawiona powyżej antyliberalna koncepcja podana została w dosyć zaskakującej narracji łączącej to, co połączone trwale być nie może, a mianowicie heglowskiej nauki o państwie z narracją kanonistów na temat władzy pontyfikalnej91. Z tekstu Wartości państwa i znaczenia jednostki wyłania się przekonanie, że katolicka nauka o Kościele i państwie całkiem słusznie ukształtowała tradycyjne społeczeństwo w sposób hierarchiczny, tyle że przyświecająca jej teologiczna aksjologia uległa dziś wyczerpaniu, gdyż została porzucona przez Europejczyków w trakcie wielkiego procesu laicyzacji w XVIII i XIX wieku. W tej sytuacji należy uznać za słuszne twierdzenia szkoły historycznej o zmienności idei. Trzeba przełamać rozkładowy liberalizm XIX wieku i jego atomistyczną wizję społeczną, której wyrazem w naukach prawnych był kantyzm, aby ostatecznie odtworzyć hierarchię i społeczeństwo na wzór tradycyjny, ale w nowoczesnej i laickiej narracji heglowskiej92.

Przedstawiona powyżej teza książki pokazuje, że Carl Schmitt myśli o państwie i społeczeństwie na sposób katolicki, jednak zetknięcie z uniwersyteckim światopoglądem liberalnym postawiło jako sprawę otwartą kwestie aksjologiczne. Stary porządek katolicki, socjologicznie patrząc, jest ładem sprawiedliwym i koniecznym, ale ludzie odrzucili jego źródło, czyli Boga, i autoryzowanego wykładowcę Jego nauki w postaci Kościoła katolickiego. W tej sytuacji wieczny porządek ugruntować dziś można tylko za pomocą aksjologicznie neutralnej narracji heglowskiej, odwołującej się do rozumu. A wszystko po to, aby przełamać ideologię liberalną wynikłą z kantyzmu, który stał się tym samym sumą wszystkich możliwych błędów prawnych, politycznych, społecznych i aksjologicznych.

Przyjęcie narracji prawicowo–heglowskiej oznaczało zaakcentowanie przez prawnika prymatu państwa nad prawem, społeczeństwem, uprawnieniami jednostek93. Z drugiej strony zastosowana tutaj narracja heglowska to faktyczne poddanie katolickiego języka dyskursu i uznanie zwycięstwa narracji Oświecenia. Jest w tej pracy więcej elementów rzucających cień na katolicyzm Schmitta. Wyraźne są między innymi ślady Nietzscheańskiej filozofii życia, która uwidacznia się w postaci głębokiej pogardy dla mieszczańskiej praworządności, a także wyrażone otwarcie przekonanie, przejęte od Maxa Webera, że nauka prawa winna być wolna od aksjologii i etyki94.

Carl Schmitt naucza w Wartości państwa i znaczenia jednostki, że dobre prawo to takie, które odwzorowuje istniejący układ sił społecznych i politycznych. Tradycyjny konserwatywny legitymizm czy też katolicką weryfikację prawa stanowionego przez pryzmat prawa Bożego lub naturalnego młody prawnik zastępuje zgodnością ustanowionych norm z istniejącymi, empirycznie weryfikowalnymi stosunkami siły (fizycznej, politycznej, społecznej, ekonomicznej). Fundamentem prawa – pojmowanego jeszcze dość idealistycznie, po kantowsku, jako ideał regulujący stosunki społeczne – jest przeto realna siła grup i klas społecznych, podział własności, stosunki panowania i podległości. Prawo samo nie tworzy i nie powinno kreować tych stosunków za pomocą ustawy – jak twierdzili neokantyści bliscy akceptacji niektórych łagodniejszych form inżynierii społecznej – ale opisuje w postaci norm realnie istniejące relacje95.

Przyjęcie przez Schmitta socjologicznego stanowiska oznacza regularne i całkowite poddanie narracji chrześcijańskiego prawa naturalnego. Prawo takie, wyrażające ideę obiektywnego i sprawiedliwego porządku, zostało całkowicie usunięte na korzyść heglowsko–pruskiej (a w istocie luterańskiej w swojej genezie96) koncepcji państwa jako ukonstytuowanej i opisanej w porządku prawnym przemocy fizycznej i psychicznej (tzw. przemoc strukturalna). W koncepcji tej nie ma miejsca na prawo naturalne, czyli na abstrakcyjne zasady, zgodnie z którymi państwo i prawo postępować powinno zawsze i wszędzie, niezależnie od czasu i miejsca. Zastępuje je koncepcja, wedle której prawo opisuje tylko to, co realnie jest tu i teraz (opozycja Sollen–Sein)97. Tym, co realnie istnieje, jest siła, a nie zasady sprawiedliwego porządku wypracowane przez moralistów, teologów i filozofów. Prawda w rozumieniu ontologicznym nie jest istotna i nie jest interesująca. Ciekawe są wyłącznie fakty empiryczne: podział własności oraz stosunki panowania i podległości.

Z koncepcji, że siła konstytuuje prawo, wynikają dwa wnioski, istotne z punktu widzenia konserwatywnej filozofii politycznej, których Carl Schmitt zresztą sam wprost nie formułuje w Wartości państwa i znaczenia jednostki. Zrobimy to za niego:

1) Negacja prawa naturalnego. Scholastyczna i tomistyczna nauka o prawie naturalnym – z taką mocą i stanowczością restaurowana w epoce niedawnego pontyfikatu Leona XIII98 – została tutaj uznana za niebyłą. Rzecz nie tylko w tym, że idea ta miałaby się zdezaktualizować z powodu triumfów liberalizmu i liberalnej koncepcji prawa natury pojętego jako naturalne uprawnienia. Z lektury Wartości państwa i znaczenia jednostki wynika, że doktryna ta od samego początku była fałszywa, nawet gdy powstała w XIII wieku, ponieważ ufundowana była na założeniu, iż istnieją prawa natury, niezależne od aktualnie istniejących relacji społecznych i politycznych, oraz tego, czy są one szanowane przez ogół ludzi, czy też nie są szanowane99. Schmitt twierdzi, że w ogóle nie istnieją (i nigdy nie istniały) jakiekolwiek prawa natury. To, co określamy tym mianem, to tylko obiegowe sądy i twierdzenia, które są tak stare, że zaczęliśmy je uważać za naturalne100. Prawowitość jest pojęciem subiektywnym i odzwierciedla realnie istniejące stosunki społeczne i stosunki sił. Prawo nie może być poddane jakiejkolwiek ocenie z punktu widzenia uniwersalnej aksjologii. Kryterium takiej oceny daje teraz tylko i wyłącznie socjologia polityki, która nie ocenia istniejących stosunków z perspektywy moralnej i etycznej, lecz z punktu widzenia ich społecznej akceptacji i ekonomicznego uzasadnienia101.

2) Restauracja i kontrrewolucja są niemożliwe. Schmitt twierdzi, że nie istnieje możliwość restauracji świata politycznego i społecznego sprzed Rewolucji Francuskiej z powodów natury socjologicznej, opisanych powyżej. System Ancien Régime’u istniał dopóty, dopóki funkcjonowała jego podstawa społeczna w postaci ekonomiczno–politycznego prymatu w społeczeństwie szlachty i duchowieństwa, opartego o własność ziemi. Rewolucje, które wybuchały w całej Europie od 1789 roku, były politycznym wyrazem zmiany tradycyjnych stosunków społecznych, dekadencji dotychczasowych stanów przywódczych, które zaczęły ustępować miejsca nowej i dynamicznej klasie społecznej: liberalnemu mieszczaństwu, wzbogaconemu dzięki handlowi i przemysłowi. Jakkolwiek porewolucyjny porządek społeczny może się nie podobać konserwatystom, to muszą oni uznać jego obiektywne istnienie, ponieważ wyraża aktualnie istniejący układ sił społecznych i ekonomicznych. Kontrrewolucja jest już niemożliwa, ponieważ nie istnieją grupy społeczne zdolne do odtworzenia i rządzenia społeczeństwem w sposób tradycyjny102. Nie ma dziś szlachty jako grupy dominującej ekonomicznie, więc nie ma i arystokratycznej kontrrewolucji.

Pogląd Carla Schmitta stanowi radykalne zaprzeczenie tradycyjnego twierdzenia konserwatystów, że rewolucje to tylko wynik błędów intelektualnych, szczególnie natury filozoficznej. Po przyjęciu tej tezy, restauracja status quo ante wydawała się wielu konserwatystom z XIX i XX wieku możliwa pod warunkiem pokonania błędów intelektualnych, a bez zmiany realnie istniejących stosunków społecznych103. Schmitt uważa zaś, że rewolucje zrodziły się z uprzednich przemian społecznych i póki te nie zostaną usunięte, póty nie ma i nie będzie kontrrewolucji. Mówiąc wprost: nie będzie jej nigdy.

Jeśli zsumujemy dwa powyższe wnioski – których sam Carl Schmitt nie wyciągnął, ponieważ Wartość państwa i znaczenie jednostki to rozprawa stricte prawnicza, a nie polityczna, pisana jako naukowa rozprawa habilitacyjna – to wynika z nich, że katolicka kontrrewolucja jest na początku XX stulecia całkowicie niemożliwa i nieprawdopodobna. Takie oto, smutne i pesymistyczne politycznie stanowisko przyjmuje młody nadreński konserwatysta w przededniu wybuchu I wojny światowej.

Pesymistyczne? Tak, wnioski jawią się nam takimi z perspektywy katolickiej kontrrewolucji. Jednak Schmitt w Wartości państwa i znaczeniu jednostki wyraźnie przychyla się do narracji heglowskiej. Manfred Dahlheimer, który opisując tę pracę wprawdzie nie wspomina o Heglu, charakteryzuje ją jednak w dyskursie charakterystycznym dla tego nurtu i dlatego opisuje istotę tej rozprawy jako próbę „przebóstwienia państwa” (Staatsvergottung), „absolutyzacji państwa” (Verabsolutierung des Staates) i „radykalnego rozdzielenia prawa od etyki”, gdzie „wszechmocne” państwo i jego prawo to „akt suwerennej decyzji” władzy, która ani nie podlega żadnemu prawu Boskiemu, naturalnemu i stanowionemu, ani nie ma nad nią jakiejkolwiek kontroli – papieskiej, eklezjalnej, demokratycznej lub sądowej104. Jeśli obywateli chronią tutaj jakieś prawa natury, człowieka lub obywatelskie, to i tak są one fikcją, ponieważ nie ma żadnej instytucji stojącej na ich straży105. Opisany w Wartości państwa i znaczeniu jednostki model to stojące ponad wszystkim państwo, pojęte jako gigantyczne monstrum, które „reprezentuje jedyny podmiot moralności prawnej”106.