Читать книгу ШУМ И ГЪУЭГУ - Алим Кешоков - Страница 3

Къэбэрдейм и усакIуэшхуэ КIыщокъуэ Алим Пщымахуэ и къуэр 1914 гъэм июлым и 22-м Щхьэлыкъуэ къуажэм къыщалъхуащ.

Алим и адэ Пщымахуэ хьилмышхуэ иIащ, дин щIэныгъэфI бгъэдэлъащ. А зэманым мыдрисэрат адыгэхэм щIэныгьэ нэхъ къызыщIахыфыр. Пщымахуэ Адыгейм хыхьэ Хьэкурынэхьэблэ къуажэм дэт мыдрисэм зыкъомрэ еджакIуэу щыIащ. Аращ Алим и анэ Куэз къыщицIыхуауэ щытари. ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ, жиIащ адыгэм. Адэм и хьилмыр, Пщымахуэрэ Куэзрэ яку дэлъа зэхущытыкIэ дахэр, цIыхугъэр я бынхэми къащтащ. Пщымахуэ сыт щыгъуи хущIэкъурт и бынхэм щIэныгъэ зэрыритыным.

Зэщхьэгъусэхэм Къэбэрдейм къагъэзэжри зэман заул дэкIауэ, 1914 гъэм, дунейм къытехьащ я щIалэ етIуанэр, адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхуэ усакIуэшхуэ, тхакIуэшхуэ хъуар.

Алим и гъащIэр къызэрекIуэкIам теухуауэ, 1974 гъэм, Москва къыщыдэкIауэ щытащ «Бгыщхьэ хужьым укъеплъыхмэ» («Вид с белой горы») тхылъыр. Абы тхакIуэм мыпхуэдэу щетх: «Ди адэм щIалищ къыхуалъхуати, сэ сранэхъыщIэт. Нэхъыжьым Рашид фIащащ, абы кIэлъыкIуэм – Амин. Амин зы илъэсщ зэрыпсэуар. Сэ сыкъыщалъхуар 1914 гъэм июлым и 22-рщ, ар щызгъэбелджылыжар иужькIэщ – ди анэм и гукъэкIыжхэм тесщIыхьурэ».

И щIалэр еджэным зэрыхуэпабгъэм гу лъызыта адэм Алим цIыкIу щIэныгъэ игъуэтын папщIэ сыткIи дэIэпыкъуащ. Алим и акъыл зэрыубыдыгъуэм къицIыхуауэ щытащ къэбэрдей усакIуэ ЩоджэнцIыкIу Алийрэ абы и ныбжьэгъуфI ЛIыгъур Ибрэхьимрэ. Ар къыщыхъуар 1926 гъэрщ, Алим Бахъсэн дэт школ-интернатым щеджэну щагъэкIуарщ.

Алим и гъащIэ гьуэгур зыубзыхуа Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ къэплъытэ хъуну къыщIэкIынущ ар Бахъсэн щыщеджа илъэсхэр – 1926—1931 гъэхэр, сыту жыпIэмэ абы и егъэджакIуэхэм яхэтт адыгэ усыгъэм и вагъуэ ЩоджэнцIыкIу Алий. И адэ Пщымахуэрэ Алийрэ я нэIэ щIэту ежьа псыпэр адыгэ литературэм махуэ хуэхъуащ.

И анэ Куэзи, езы Алим зэритхыжымкIэ, цIыху хьэлэмэту щытащ.

«Ди анэр Хьэкурынэхэ япхъущ. А унэцIэм хъыбар гъэщIэгъуэн къыдокIуэкI. Мыпхуэдэущ ар къызэрежьар. КIахэ къуажэ гуэрым бий къытеуащ. Бийм къуажэр зэрызэтригъэсхьэнум шэч къытрахьэртэкъыми, жылэр мэзым щIыхьэжащ. Зы фыз уэндэгъущ къыдэнар. Къуажэр щагъэсым, бийм заIэримыгъэхьэн щхьэкIэ, фыз уэндэгъур хьэкум ипщхьащ, абы илъхухьащ фызыр. Бийр ящхьэщыкIа нэужь, жылэр къыдыхьэжащ, фызыр мафIэм исауэ кърихьэлIэжащ, ауэ сабийм и псэ пытт.

Хьэкум иралъхухьа щIалэ цIыкIуращ Хьэкурынэхэ къызытехъукIар», – щетх Алим «Бгыщхьэ хужьым укъеплъыхмэ» повестым.

Куэз икъукIэ унагьуэ Iуэхум хуэIэкIуэлъакIуэу, IэпщIэлъапщIэу, жьэрыIэзэрэ жьэнахуэу щытауэ жаIэжырт. Езыр къызыхэкIа лъэпкъкIэ абазэхэти, къызыхыхьа къэбэрдейхэмрэ къызыхэкIамрэ я хьэл-щэнхэм, IуэхущIафэхэм нэхъыфIу хэлъыр зэригъэкIурт. И анэм уэрэду, псалъэ шэрыуэу, къебжэкIыу, хъыбару куэд ищIэу зэрыщытам теухуауэ Алим итхыжащ: «Сэ усэбзэм и IэфIым сысабий щIыкIэ гу хуэсщIамэ, таурыхъхэмрэ хъыбарыжьхэмрэ пасэу сыдахьэхамэ, ар зи фIыщIэр си анэращ».

Алим и анэ Куэз и гъусэу

1931 гъэм Алим Бахъсэн дэт еджапIэр къиухащ, абы щыхьэт техъуэ дэфтэрым зэрытымкIэ: «Предъявитель сего успешно окончил особую восьмую ударную ускоренную группу». А гъэм дыдэм Владикавказ дэт пединститутыми щIэтIысхьащ. Ар 1935 гъэм къиухри, щIэныгъэ нэхъыщхьэ игъуэтауэ, и хэку къигъэзэжащ икIи адыгэбзэрэ урысыбзэрэ иригъаджэу Налшык щылэжьащ. ИтIанэ ар Москва макIуэри бзэ щIэныгъэмкIэ аспирантурэм щIотIысхьэ. Ауэ зы илъэс нэхъ дэмыкIыу къигьэзэжын хуей хъуащ, сыту жыпIэмэ, езым зэритхыжамкIэ, «унэм зым нэхърэ зыр нэхъ цIыкIуу шыпхъуитхур щIэст. Ахэр егъэджэн хуейт. Си анэм и закъуэ абы пэлъэщынт? Езы унэ дызыщIэсри щIыбышэ хъуат къэуэпэнкIэ уигъэшынэу. Къуэш нэхъыжьми дзэм къулыкъу щищIэрт. Арати, унагъуэ Iуэхум сыпэрыувэн хуей хъуащ».

1934 гъэм «КъаруущIэ» литературэ-художественнэ альманахым Алим и усэ зыбжанэ традзащ. ЩIалэм и художественнэ творчествэм и щIэдзапIэу ар къалъытэ.

1938 гъэм КIыщокъуэр Налшык дэт Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ -къэхутакIуэ институтым и директору ягъэув, ауэ къыкIэлъыкIуэ илъэсым дзэм къулыкъу щищIэну яшэ.

1938 гъэм 3-нэ классым папщIэ Алим зэхигъэувауэ дунейм къытехьащ «ЛитературэмкIэ хрестоматие» тхылъым и япэ Iыхьэр. А гъэ дыдэм къыдэкIащ 2-нэ Iыхьэри, 4-нэ классым папщIэ жиIэу.

1939 гъэм КIыщокъуэ А. СССР-м и Тхакlуэхэм я союзым хагъэхьащ. А гъэ дыдэм «Нарт хъыбархэр» тхылъыр, ар хэлэжьыхьыжауэ къыдэкIыжащ.

1940 гъэм дунейм къытехьащ пэщIэдзэ классхэм папщIэ «ЛитературэмкIэ хрестоматие» тхылъым и 1-пэ, 2-нэ Iыхьэхэр. КъинэмыщIу, 3-нэ, 4-нэ классхэм папщIэ хрестоматиехэр етIуанэу къыдэкIыжащ.

А лэжьыгъэшхуэхэм къадэкIуэу, утыку къэдмыщIа Iуэхугъуэхэм ящыщщ еджапIэхэм яхуигъэхьэзыра тхылъхэм я гъэхьэзырыкIар. Ахэр зэрызэхэгъэувар нобэрей школ хрестоматиехэм хуэдэукъым – текст хьэзырхэр къищтэу зэрыхуейуэ тхылъым иригъэувэу. А лъэхъэнэм узыхэщыпыхьынышхуэ художественнэ лъэпкъ литературэ зэрыщымыIэм къыхэкIыу, езым урыс, хамэ къэрал классикхэм я тхыгъэхэр адыгэбзэкIэ зэридзэкIыурэ, зэрынэхъыфIым хуэдэу классхэм ятригуашащ. Мыр икъукIэ лэжьыгъэшхуэт. А Iуэхугъуэм и гугъу щысщIащ «V—XI классхэм папщIэ адыгэ литературэмкIэ программэхэмрэ учебникхэрэ я IуэхукIэ. 2 Iыхьэ. 9 – 11-нэ классхэр» си тхылъым.

1941 гъэм дунейм къытехьащ КIыщокъуэ Алим и япэ усэ сборникыр – «Бгы лъапэм деж» зыфIищар. Ауэ, зэрыжаIэщи, тхылъым щыгуфIыкIыну хунэмысауэ, Хэку зауэшхуэм щIидзащ, икIи Алим абы яшащ.

КIыщокъуэр зауэм хэтащ. Хэтащ псэемыблэжу, и Хэкур ихъумэжу. Ар япэ щIыкIэ ротэм и командиру щытащ.

ИужькIэ 115-нэ шу дивизэм, НацдивизэкIэ зэджэу щытам, хэту зэуащ. Нэхъ иужьыIуэкIэ зэрыусакIуэр, тхакIуэхэм я союзым зэрыхэтыр къалъытэри, фронтым Iутхэм папщIэ къыдэкI «Сын Отечества» газетым щылэжьэну ираджащ.

Алим, 1942 гъ.

ЗауэлI гъуэгуанэр къиухыу и унэ къигъэзэжа нэужьи, и псэм хэлъ литературэм и гур утIыпщауэ хуэлэжьэну ар хущIыхьэркъым. Зауэм зэхикъутахэр къэзыIэтыжын цIыху республикэр хуэныкъуэт. Арати, КIыщокъуэр щIэныгъэ IуэхухэмкIэ наркому ягъэув. Илъэс зытIущ докIри партым и Къэбэрдей обкомым идеологиемкIэ и секретару хах.

Лъэхъэнэ гугъум апхуэдэ къулыкъушхуэхэм закъыдэбгъахуэу литературэм уелэжьыныр тынштэкъым, ауэ къалэмыр игъэтIылъыжыркъым КIыщокъуэм усэщIэхэр етх, тхылъыщIэхэр къыдегьэкI.

1946 гъэм, Налшык, Къэбгосиздатым «Шум и гъуэгу» усэ сборникыр къыщыдэкIащ и тиражыр мини 5 хъууэ. Тхылъым и редакторыр Къамбий ХьэматIщ.

Къэбэрдей критик нэхъ лъэщ дыдэ, литературэхутэ, си егъэджакIуэ Сокъур Мусэрбий (увыIэпIэ дахэ Алыхьым кърит) «Шум и гъуэгу» усэ тхылъым теухуауэ жиIахэм щыщ къэтхьынти: «Сэ сигу къокIыж зауэр зэриухрэ зы илъэс фIэкI мыхъуауэ, интернат ди республикэм япэ дыдэ къызэIуахауэ, ди егъэджакIуэ Къамбий ХьэматI тхылъ цIыкIу иIыгъыу ныщIыхьауэ щытащ. Тхылъым и жинтым къэбыфэу шу сурэт тету, а шу сурэтыр лъэта хуэдэу къыпщыхъуу тещIыхьауэ, и цIэри тетыжу: КIыщокъуэ Алим „ШУМ и ГЪУЭГУ“ жиIэу. А тхылъым ита усэхэм ящыщ зы „СыкIуэнт нэхъ псынщIэу, схузэфIэкIым, мычэму си шыр согъэлъэхъу…“ жери ди ущиякIуэм къригъажьэри, а усэми къытхуеджащ, езы тхылъ псоми къытхуеджащ, сыхьэтитху махуэм дызэджэнур а Алим и тхылъым игъэкIуауэ щытащ, ди шэджэгъуашхэм щыщ тIэкIуи къиубыду. Тхылъыр Алим и мыяпэ тхылъ щхьэкIэ, дэ ди щIэблэм ар къызэрацIыхуар япэ дыдэ а тхылъыращ. Абы иужькIэ, Алим тхылъу къыдигъэкIар иджыпсту къыпхуэбжынукъым жыпIэну бэгъуащ, ауэ бжыгъэкIэ зэрыбэгъуам нэмыщIкIэ, я фIыгъэкIэ, я кууагъкIэ, я IэзагъкIэ тхылъхэм хэхъуащ. ЦIыху Iущ абрагъуэщ тхыгъэм дежкIэ, литературэм дежкIэ Iэзэ жыхуаIэр. КIыщокъуэ Алим а IэщIагъэм хуэIэзэу иджыпсту ди къэралым ис тхакIуэ нэхъ ин дыдэхэм ягуохьэ».

Къэбэрдей усакIуэ Тхьэгъэзит Зубери нэгъуэщIхэри апхуэдэ дыдэу мы усэ тхылъым къысхутепсэлъыхьат. Аращ си литературэ гъащIэм «Шум и гъуэгум» увыпIэ лъагэ дыдэ щIигъуэтар.

Шум и гъуэгу

Сборникым ихуа усэхэм укъыщеджэкIэ, Алим уи нэгум наIуэу къыщIегъэувэ къиIуэтэжхэм я сурэтыр; зауэ дыдэм уIуешэри, совет сэлэтым и псэм телъа гузэвэгъуэр, игъэва гурыщIэхэр зыхеугъащIэ. Усэ къарукIэ бийр игъэсу зауэ гъуэгум и кIыхьагъкIэ ирикIуам жиIэни иIэт, ар зыхуэда дыдэр зэрыжиIэжыфын къару лъэщи хэлът. Мис ахэращ къэзыгъэщIар нобэ адыгэ усыгъэм и фIыпIэу къэтлъытэ усэ хьэлэмэтхэр: «Сэлэтым и сэлам», Майм и 9-м 1945», «Салют», «Сэлэт шырыкъу», «Ноябрым и 4-м 1942», «Сабий», «Си фочым IэплIэ есшэкIауэ» нэгъуэщIхэри.

Лъагъуныгъэ дахэм, лъагъуныгъэ къабзэм теухуа усэхэми укъыщеджэфынщ мы тхылъым. Ахэр: «Фэеплъ бэлътоку», Уи деж сынокIуэ», «Сэ сщIэркъым зауэм никIыжу», «Сурэт», «Гупсысэ», «Услъагъут пщIыхьэпIэу уэ куэдрэ», н.

«Зэгуэр пщIыхьэпIэу услъэгъуащи» – мы усэр, мы сатриплIыр лъагъуныгъэ усыгъэм и дамыгъэщ. ИкIэщIыращи, 70-щI гъэхэм къэунэхуа къэбэрдей усакIуэ дахэ гупым мыри, «Шум и гъуэгу» усэ тхылъри зэрыщыту я гъуэгугъэлъагъуэт.

Мыри къыжысIэнт: зи цIэ фIыкIэ къисIуа си егъэджакIуэ Сокъур Мусэрбий «Зэгуэр пщIыхьэпIэу услъэгъуащи» усэрат КIыщокъуэ Алим и творчествэм сызэрыхишар. Усэм къысхуеджэри, мыр жиIат: «итIани адыгэхэр дахэу мытхэу жаIэ!». Абы лъандэрэ зэман куэд дэкIащ, – мы усэр сэ езгъэджахэм псоми зэхэхащ, къэбэрдейм имызакъуэу, тыркуми къыщыIуащ. Усэр Алими Мусэрбии я фэеплъщ.

Апхуэдэу усэ хьэлэмэтыщэ куэд ихуащ мы сборникым. Иджыри зэ гъащIэ абы естыжыну сыщIыхуейри аращ. Тхылъыр къыщыдэкIам щыгъуэ, зауэр зэриухрэ зы илъэс хъууэ арати, ди ТекIуэныгъэр мы усэхэмкIэ щIэгъэбыдэжа хъуат. Мыбы ихуа «Насып» усэр зымыщIэ адыгэ куэди щыIэнкъым, ар къэбэрдейуэ щытмэ. «Насып щIэкъуныр – арщ насыпыр» жызыIа усакIуэр и щхьэм и мызакъуэу, и хэкум папщIи насыпым щIэкъуу дунейм тетащ, икIи а насыпыр абы къеуэлIащ.

Мы сборникыр илъэс бжыгъэшхуэкIэ си университет программэм хэтащ. Минитху и тиражу къыдэкIащ жытIами, мыр псынщIэ дыдэу зэбгырыкIат, библиотекэхэми щIэлъыжтэкъым, ауэ сэ зы экземпляр закъуэ, КIыщокъуэм и псалъэ тету сиIэт. Зы фIыгъуэ гуэру ар езгъаджэхэм язгъэлъагъут, усэхэм дыкъеджэт, гукIэ зэдгъащIэт.

Тхылъым ихуат усэу 87-рэ поэмэу 3-рэ – «Адэ», «Бдзэжьеящэм ипхъу», «Бгы лъапэм деж» жыхуиIэхэр.

Усэ тхылъыр урысыбзэкIи къыдэкIат "Путь всадника" жиIэу.

Путь всадника

«ШУМ И ГЪУЭГУ» усэ тхылъым тIэкIу сыхэмылэжьыхьыжауэ жысIэнкъым. Зэманым мащIэу къемызэгъыжу щыт усэми, ауэ усэ сатырми зыгуэрхэр Iусхащ. ИтIанэ, мы тхылъыр къыщыдэкIам щыгъуэ, ди грамматикэр зэфIэуватэкъым, абы къыхэкIыуи, зыгуэрхэми сеIусащ. Ауэ, зэрыхъукIэ, Алим зэритхам хуэдэу къэзгъэнэну яужь ситащ.

Сэ куэд щIауэ сыхуейт иджыпсту щыIэ интернет Iэмалхэр къэзгъэсэбэпу мы тхылъыр къыдэзгъэкIыжыну. Мыр ди тыкуэнхэм щащэну зыгуэркъым, атIэ интернетым сытым и дежи щагъуэтыну зы тхылъщ – «къеджэ-онлайну» жыхуиIэм хэтынущ. Зэрытхылъу сурэт трахыфынущ. Иджыпсту апхуэдэ Iэмал гъэщIэгъуэнхэр щыIэщ.

КIыщокъуэ Алим – усэ хьэлэмэтхэмкIэ адыгэ дунейр нэхъ екIу зыщIам —увыIэпIэ дахэ игъуэтыжу и ахърэтыр нэху хъуауэ къыщIигъэкI. Сокъур Мусэрбий – Алим и творчествэр лъэпкъым къыхузэIузыхам – и псэр тыншыжауэ къыщIигъэкI. Адыгэ лъэпкъым мыхэм хуэдэ цIыху щэджащэхэр иджыри кърит.

Усэ тхылъым къеджэм фIыщIэ хузощI.

Бакъ Зерэ, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор