Читать книгу Rachunkowość finansowa z uwzględnieniem MSSF - Группа авторов - Страница 25

Zgodnie z obowiązującymi regulacjami rachunkowości aktywa finansowe stanowią efekt zawartej umowy, zwanej instrumentem finansowym. Stąd też unormowania z zakresu wyceny, ujmowania, prezentacji aktywów finansowych wynikają z regulacji odnoszących się do instrumentów finansowych. Od 1 stycznia 2002 r. polskie prawo bilansowe wprowadziło do swoich przepisów kategorię instrumentów finansowych, a ogólne unormowania zawarte w ustawie o rachunkowości zostały uszczegółowione aktem wykonawczym – Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych5 (dalej: rozporządzenie).

Obok polskiego prawa bilansowego, kwestie rachunkowości instrumentów finansowych normują także standardy międzynarodowe: MSR 32 „Instrumenty finansowe: prezentacja”, MSSF 7 „Instrumenty finansowe: ujawnianie informacji” oraz MSSF 9 „Instrumenty finansowe”. Ostatni z wymienionych – MSSF 9 – od roku obrotowego rozpoczynającego się 1 stycznia 2018 r. zastąpi obowiązujący do tej daty MSR 39.

Przez instrument finansowy należy rozumieć kontrakt (umowę), który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron [uor, art. 3 ust. 1 pkt 23; MSR 32, par. 11]. Kontrakt (umowa) to z kolei porozumienie zawarte między co najmniej dwiema stronami, posiadające jasne konsekwencje ekonomiczne (skutki gospodarcze), których możliwości uniknięcia przez strony są małe (bądź żadne). Porozumienia takie są możliwe do wyegzekwowania na drodze prawnej [MSR 32, par. 13]. Formie umowy nie stawia się żadnych formalnych wymogów. Często jest to forma pisemna, aczkolwiek nie jest ona formą wymaganą czy zalecaną. Umowa powinna jednak jasno określać skutki gospodarcze stron (w szczególności powinna zawierać postanowienia, które mogą wpływać na kwotę, termin i stopień pewności wpływów i wydatków; z umowy powinna jasno wynikać także możliwość uniknięcia jej skutków).

Definicję instrumentu finansowego spełniają umowy kupna/sprzedaży papierów wartościowych, ale także innych składników majątkowych. Warunkiem, który musi być spełniony, jest możliwość rozliczenia umowy w kwocie netto środków pieniężnych albo poprzez wymianę instrumentów finansowych. Instrumentami finansowymi są zatem: akcje, obligacje, umowy pożyczki, kontrakty terminowe, opcje, kontrakty swap itp., ale także umowy kupna/sprzedaży dóbr i usług, które powodują skutki finansowe (czyli nie zawarte umowy o dostawę np. towarów, ale umowy zrealizowane, których skutkiem są należności czy zobowiązania). Należy pamiętać, że rezultatem zawartej umowy, zwanej instrumentem finansowym ma być albo składnik aktywów finansowych, albo element zobowiązań finansowych bądź instrument kapitałowy6.

Regulacje rachunkowości wskazują tytuły umów, które nie spełniają definicji instrumentów finansowych (ustawa o rachunkowości) albo które zostały wyłączone spod regulacji odnoszących się do instrumentów finansowych (rozporządzenie, MSR 32). I tak ustawa o rachunkowości wymienia umowy niebędące instrumentami finansowymi [uor, art. 3 ust. 1 pkt 23]:

a) rezerwy i aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego,

b) umowy o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie,

c) umowy o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem zawarcia a rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie, również wtedy, gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez podmiot upoważniony na podstawie odrębnych przepisów,

d) aktywa i zobowiązania z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach,

e) umowy połączenia spółek, które zakładają możliwość korekty ceny przejęcia w wyniku zaistnienia w przyszłości określonych zdarzeń.

Z kolei rozporządzenie [par. 1] i MSR 32 [par. 4] wskazują rodzaje umów, które spełniają definicję instrumentu finansowego, natomiast nie są objęte regulacjami z tego zakresu. Są to m.in.:

• umowy leasingu,

• umowy związane z programami świadczeń pracowniczych,

• udziały w jednostkach zależnych, stowarzyszonych lub wspólnych przedsięwzięciach,

• umowy ubezpieczeniowe.

Podkreślenia wymaga też treść par. 8 MSR 32, z którego wynika, że umowy kupna/sprzedaży dóbr i usług spełniające definicję instrumentu finansowego również nie podlegają regulacjom MSR 32, MSSF 7 i MSSF 9, o ile zostały zawarte i są utrzymywane w celu otrzymania lub wydania składników niefinansowych zgodnie z oczekiwaną dostawą, sprzedażą lub wykorzystaniem tych składników. Dlatego też typowe handlowe umowy kupna/sprzedaży dóbr i usług nie są przedmiotem rozważań niniejszego rozdziału. Regulacje rachunkowości odnoszące się do skutków umów handlowych (należności, zobowiązań z tytułu dostaw i usług) omówiono w rozdziale 6.

Z punktu widzenia rachunkowości istotny jest podział instrumentów finansowych na trzy podstawowe grupy:

• instrumenty pierwotne,

• instrumenty pochodne,

• instrumenty złożone.

Instrumenty pierwotne obejmują kontrakty oznaczające prawo do otrzymania w przyszłości środków pieniężnych (np. bony skarbowe i komercyjne, certyfikaty depozytowe, czeki, weksle, umowy odkupu). Do instrumentów pierwotnych należą także instrumenty, które umożliwiają tworzenie kapitałów: własnych (np. udziały, akcje) lub pożyczkowych (np. obligacje, pożyczki, kredyty).

Instrumenty pochodne, zwane także derywatami, to instrumenty finansowe, spełniające jednocześnie trzy cechy [rozporządzenie, par. 3 pkt 4]:

a) ich wartość zależy od zmiany wartości instrumentu bazowego (np. stopy procentowej, ceny papieru wartościowego lub towaru, kursu wymiany walut, indeksu cen lub stóp, oceny wiarygodności kredytowej lub indeksu kredytowego),

b) ich nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków początkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska w porównaniu do wartości innych rodzajów kontraktów, których cena zależy od zmiany warunków rynkowych,

c) rozliczenie tych kontraktów nastąpi w przyszłości.

W momencie zawarcia instrumentu pochodnego nie następuje przekazanie bazowego instrumentu na rzecz nabywcy. Przekazanie to nie musi też wystąpić w terminie wykonania kontraktu [MSR 32, OS16]. Instrumentami pochodnymi są w szczególności transakcje terminowe, takie jak: kontrakty forward, futures, opcje oraz kontrakty swap.

Trzecią grupę instrumentów finansowych tworzą instrumenty złożone (mieszane). Stanowią one kombinację instrumentu pierwotnego i pochodnego. Część przepływów środków pieniężnych złożonego instrumentu zmienia się w sposób zbliżony do przepływów wynikających z niezależnego instrumentu pochodnego [rozporządzenie, par. 3 pkt 10]. Popularną formą złożonych instrumentów finansowych są instrumenty dłużne z wbudowaną opcją zamiany (np. obligacje zamienne na udziały zwykłe emitenta).

Drugim istotnym z punktu widzenia rachunkowości sposobem podziału instrumentów finansowych jest wyodrębnienie instrumentów finansowych:

1) udziałowych (kapitałowych),

2) wierzytelnościowych (dłużnych).

Klasyfikacja ta wynika poniekąd z samej definicji instrumentu finansowego, w której wskazano, że druga strona (emitent, wystawca) kontraktu odnotuje albo zobowiązanie, albo instrument kapitałowy. Jeżeli na skutek zawartej umowy emitent odnotuje instrument kapitałowy, czyli element kapitału własnego, mamy do czynienia z udziałowymi instrumentami finansowymi. Zalicza się do nich np.: udziały, akcje, prawo do akcji, warranty, prawo poboru akcji, kwity depozytowe.

Z kolei, jeżeli emitent odnotuje zobowiązanie finansowe, instrument finansowy ma charakter wierzytelnościowy. Do tej grupy instrumentów finansowych należą przede wszystkim obligacje, ale także pożyczki, kredyty. Z istoty pożyczki opisanej w kodeksie cywilnym [kodeks cywilny, art. 720] nie wynika konieczność jej odpłatności. Dlatego też z punktu widzenia rachunkowości, jeżeli pożyczka jest oprocentowana, stanowi element aktywów finansowych, natomiast jeżeli nie podlega oprocentowaniu, nie spełnia definicji inwestycji i stanowi element grupy należności.

Niezależnie od tego, czy dany instrument finansowy ma charakter udziałowy czy wierzytelnościowy, jego nabywca wykaże w księgach rachunkowych i sprawozdaniu finansowym element aktywów finansowych.

Zasady wyceny i ewidencji poszczególnych rodzajów instrumentów finansowych są różne, dlatego przedstawione powyżej klasyfikacje są przedmiotem regulacji rachunkowości.

Odzwierciedlenie skutków zawartego instrumentu finansowego w bilansie przedstawia rysunek 3.3.

Szczegółowe zasady rachunkowości instrumentów finansowych odnoszą się do ujmowania skutków zawartej umowy, czyli do aktywów finansowych, zobowiązań finansowych, instrumentów kapitałowych. To właśnie te elementy ujmowane są w księgach rachunkowych, podlegają stosownym zasadom wyceny i ostatecznie prezentowane są w sprawozdaniu finansowym.

W niniejszym rozdziale scharakteryzowane zostaną skutki instrumentu finansowego jednej ze stron umowy, a mianowicie nabywcy, czyli aktywa finansowe.

Problematykę instrumentów finansowych, których efektem jest kapitał własny, przedstawia rozdział 13, zaś zobowiązania finansowe zostały scharakteryzowane w rozdziale 7.

Aktywa finansowe w polskim prawie bilansowym definiowane są jako [uor, art. 3 ust. 3 pkt 24]:

• aktywa pieniężne,

• instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki (np. nabyte akcje, udziały),

• wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach (przykładem mogą być udzielone pożyczki, nabyte obligacje, instrumenty pochodne).

Zakres aktywów finansowych, wynikający z ich definicji przedstawia rysunek 3.4.

W bilansie aktywa finansowe prezentowane są z uwzględnieniem podziału na długo- i krótkoterminowe oraz podziału na następujące grupy rodzajowe:

• udziały lub akcje,

• inne papiery wartościowe,

• udzielone pożyczki,

• inne aktywa finansowe,

• środki pieniężne i inne aktywa pieniężne.

Ustawowa definicja aktywów finansowych zbieżna jest z definicją podaną w MSR 32 – są to składniki aktywów, które mają postać:

• środków pieniężnych,

• instrumentu kapitałowego innej jednostki,

• umownego prawa do otrzymania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych od innej jednostki gospodarczej,

Rysunek 3.3. Skutki instrumentu finansowego

Źródło: opracowanie własne.

• umownego prawa do wymiany instrumentów finansowych lub zobowiązań finansowych z inną jednostką na potencjalnie korzystnych warunkach,

• kontraktu, który będzie rozliczony lub może być rozliczony we własnych instrumentach kapitałowych jednostki [MSR 32, par. 11].

Rysunek 3.4. Zakres inwestycji finansowych

Źródło: opracowanie własne.

Jedną z bardziej zróżnicowanych grup aktywów finansowych jest umowne prawo do otrzymania środków pieniężnych. Jak wskazują zapisy MSR 32 [OS4], typowymi przykładami takich aktywów finansowych są: należności handlowe, wekslowe, udzielone pożyczki oraz obce obligacje. Jak widać, zgodnie z regulacjami MSR 32 należności z tytułu dostaw są elementem aktywów finansowych. Ten fakt potwierdza także par. 65 MSR 1 „Prezentacja sprawozdań finansowych”. Z przytoczonego wcześniej par. 8 MSR 32 jednak wynika, że umowy kupna/sprzedaży dóbr i usług nie podlegają regulacjom opisującym rachunkowość instrumentów finansowych, dlatego też należności z tytułu dostaw (handlowe) także nie są objęte regulacjami MSR 32 i nie są też uwzględnione w niniejszym rozdziale. Polskie regulacje rachunkowości z kolei traktują należności z tytułu dostaw jako element grupy należności, a nie aktywów finansowych, więc uwzględniając także podejście krajowych regulacji, należności handlowe nie mieszczą się w zakresie rozważań odnoszących się do rachunkowości aktywów finansowych.