Читать книгу Rachunkowość finansowa z uwzględnieniem MSSF - Группа авторов - Страница 32

Na dzień bilansowy zdecydowana większość aktywów finansowych podlega wycenie i prezentacji w sprawozdaniu finansowym w wartości godziwej bez jej pomniejszania o spodziewane koszty transakcji, jakie jednostka poniosłaby w momencie wyłączenia ich z ksiąg rachunkowych (np. na skutek sprzedaży), chyba że wysokość tych kosztów byłaby znacząca [rozporządzenie, art. 14]. Dokładnie, w wartości godziwej wyceniane są aktywa finansowe, które przy wstępnej kwalifikacji zostały uznane jako przeznaczone do obrotu oraz dostępne do sprzedaży.

Wartość godziwa została zdefiniowana w ustawie o rachunkowości jako kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami [uor, art. 28 ust. 6]. Wartością godziwą nie jest więc kwota, którą podmiot otrzymałby lub zapłacił w wyniku transakcji wymuszonej, niedobrowolnej. Wartość godziwa odzwierciedla jakość kredytową instrumentu finansowego.

W przypadku instrumentów finansowych, na które istnieje aktywny rynek, wartością godziwą jest cena rynkowa pomniejszona o koszty związane z przeprowadzeniem transakcji, gdyby ich wysokość została uznana za istotną. Zgodnie z regulacjami rachunkowości, opublikowane kwotowania cen rynkowych (ustalone w obrocie regulowanym) są najlepszym wyznacznikiem poziomu wartości godziwej i takie powinny być w głównej mierze wykorzystywane do wyceny aktywów finansowych. W przypadku braku aktywnego rynku na dane aktywa finansowe wartość godziwa podlega oszacowaniu. Rozporządzenie wskazuje na cztery możliwe podejścia do wiarygodnego ustalenia wartości godziwej, w przypadku gdy nie istnieje cena rynkowa [rozporządzenie, par. 15]:

• oszacowanie dłużnych instrumentów finansowych przez niezależną, wyspecjalizowaną jednostkę (o ile możliwe jest rzetelne oszacowanie przypływów pieniężnych wynikających z tego instrumentu finansowego),

• zastosowanie właściwego modelu wyceny, w którym wykorzystuje się dane wejściowe pochodzące z aktywnego regulowanego rynku,

• oszacowanie ceny na podstawie publicznie ogłoszonej, notowanej na aktywnym regulowanym rynku ceny nieróżniącego się istotnie, podobnego instrumentu finansowego, albo cen składników złożonego instrumentu finansowego,

• oszacowanie ceny za pomocą metod estymacji, powszechnie uznanych za poprawne.

Wartość godziwa, będąca podstawą wyceny bilansowej aktywów finansowych stanowi zatem albo odzwierciedlenie ceny rynkowej, albo zostaje oszacowana za pomocą techniki/metody odpowiednio (subiektywnie) dobranej przez jednostkę. Co prawda nie wynika to wprost z zapisów rozporządzenia, ale przyjmuje się zasadę, że jeżeli dany składnik aktywów finansowych można wycenić w cenie rynkowej, ponieważ jest on przedmiotem regulowanego rynku, to cena rynkowa ma zastosowanie do określenia wartości godziwej. Takie podejście zostało jednoznacznie wskazane w MSSF 13, opisującym hierarchię wartości godziwej [par. 72–75].

Zastosowanie do wyceny bilansowej wartości godziwej wymaga odzwierciedlenia w księgach rachunkowych skutków okresowej wyceny, czyli przeszacowania aktywów finansowych. Konsekwencje wyceny bilansowej mają dwojakiego rodzaju charakter, albo są to korekty powodujące zwiększenie wartości aktywów finansowych (jeżeli nastąpiło zwiększenie wartości godziwej w stosunku do wartości księgowej), albo jej zmniejszenie (jeśli na moment wyceny wartość godziwa jest niższa od wartości księgowej).

Skutki przeszacowania powodują z jednej strony korektę wartości aktywów finansowych, z drugiej strony wpływają na wynik finansowy jednostki lub kapitał z aktualizacji wyceny. Zastosowanie właściwego podejścia uzależnione jest od kategorii, do której wyceniane aktywa finansowe zostały zakwalifikowane.

W przypadku aktywów zaliczonych do kategorii aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu skutki okresowego przeszacowania dokonanego na dzień wyceny są zaliczane do kosztów lub przychodów finansowych okresu sprawozdawczego, w którym nastąpiło przeszacowanie [rozporządzenie, par. 21 pkt 1]. Dokonane korekty wartości kształtują zatem wynik finansowy jednostki.

Do ewidencji korekt wartości aktywów finansowych może być wykorzystywane konto korygujące prowadzone do konta „Krótkoterminowe aktywa finansowe”16 o nazwie „Odpisy aktualizujące krótkoterminowe aktywa finansowe”, na którym po stronie Dt ujmowane są zwiększenia wartości wynikające z wyceny bilansowej, po stronie Ct – zmniejszenia. Na dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych konto to może wykazywać saldo Dt (powodujące zwiększenie wartości księgowej aktywów finansowych) lub Ct (zmniejszające wartość księgową aktywów). Ewidencję skutków przeszacowania aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu przedstawia schemat 3.10.

Schemat 3.10. Ewidencja skutków przeszacowania aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu

Objaśnienia

(1) – wzrost wartości aktywów finansowych powyżej wartości początkowej lub w stosunku do poprzedniej wyceny,

(2) – spadek wartości aktywów finansowych w stosunku do wartości początkowej lub poprzedniej wyceny.

Sprzedając aktywa finansowe przeznaczone do obrotu, w ewidencji należy uwzględnić dwie operacje gospodarcze:

1) wyksięgowanie wartości księgowej aktywów (określając wartość tej operacji, należy mieć na uwadze przyjętą przez podmiot zasadę wyceny rozchodu aktywów finansowych – cen przeciętnych, FIFO lub LIFO),

2) zaksięgowanie przychodu ze sprzedaży (podstawę wyceny stanowi cena rynkowa).

Sposób ewidencji operacji sprzedaży aktywów finansowych prezentuje schemat 3.11.

Schemat 3.11. Ewidencja sprzedaży aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu

Objaśnienia

(1) – wartość początkowa zbywanych aktywów,

(2) – wartość odpisu aktualizującego właściwego dla zbywanych aktywów:

(2a) – odpis zmniejszający (kredytowy),

(2b) – odpis zwiększający (debetowy),

(3) – przychód ze sprzedaży.

W związku z tym, że wszelkie korekty wartości aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu są na bieżąco ujmowane w wyniku finansowym (poprzez przychody lub koszty finansowe), wynik ze sprzedaży ustalany jest jako różnica pomiędzy wartością aktywów finansowych w cenie sprzedaży a ich wartością księgową, którą stanowi ich cena nabycia pomniejszona lub powiększona o uprzednio odnotowane korekty wartości.

Przykład 3.3

Ewidencja aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu

Założenie

W grudniu jednostka zakupiła 200 akcji po 42 za akcję z zamiarem ich sprzedaży za około 2 miesiące. Prowizja zapłacona na rzecz biura maklerskiego wyniosła 200. Na dzień bilansowy dokonano wyceny akcji do wartości rynkowej, która wyniosła 45 za akcję. Następnie (w styczniu) sprzedano połowę akcji po cenie 50 za akcję. W związku ze sprzedażą opłacono prowizję w wysokości 2% przychodów ze sprzedaży.

Rozwiązanie

Operacje gospodarcze

(1) – zakup akcji – cena nabycia wynosi 200 × 42 + 200 = 8 600, jednostkowa cena nabycia 43,

(2) – aktualizacja wartości akcji do ceny jednostkowej 45 (wzrost wartości akcji); kwota przeszacowania 200 × (45 – 43) = 400,

(3) – sprzedaż akcji – wyksięgowanie ich wartości:

(3a) – w cenie nabycia 100 × 43 = 4 300,

(3b) – w kwocie dokonanego odpisu aktualizującego 100 × 2 = 200,

(4) – sprzedaż akcji – przychód ze sprzedaży 100 × 50 = 5 000,

(5) – opłacona prowizja z tytułu sprzedaży 5 000 × 0,02 = 100,

(6) – wpływ środków z tytułu sprzedaży 5 000 – 100 = 4 900.

Księgowa wartość pozostałych 100 akcji: 4 300 + 200 = 4 500 (100 akcji × 45).

Specyficzną grupę aktywów przeznaczonych do obrotu stanowią instrumenty pochodne, o ile oczywiście nie zostały objęte tzw. rachunkowością zabezpieczeń, charakteryzującą się specyficznymi zasadami opisanymi w rozdziale 4 rozporządzenia.

Instrument pochodny ujmuje się w ewidencji księgowej w momencie zawarcia transakcji. Zawarcie instrumentu pochodnego skutkuje powstaniem aktywów i zobowiązań finansowych jednocześnie, bowiem z tytułu instrumentu pochodnego dla jednostki wynikają zarówno prawa, jak i obowiązki (zobowiązania). Na moment pierwotnego ujęcia wartość tych praw i obowiązków jest taka sama, równa wartości nominalnej przedmiotu transakcji (instrumentu „bazowego”, np. waluty obcej, towaru). Ewidencję wprowadzenia instrumentu pochodnego do ksiąg rachunkowych przedstawia schemat 3.12.

Schemat 3.12. Wprowadzenie instrumentu pochodnego do ewidencji

Instrumenty pochodne są prezentowane w sprawozdaniu finansowym w wartości netto. W dniu wprowadzenia instrumentu pochodnego do ewidencji księgowa wartość netto instrumentu pochodnego wynosi 0, nie będzie on zatem wykazany w bilansie ani jako element aktywów finansowych, ani zobowiązań finansowych.

Na skutek bieżących zmian wartości godziwej przedmiotu transakcji pochodnej, w ewidencji księgowej okresowo odzwierciedlane są skutki aktualizacji wartości. Skutki przeszacowania instrumentu pochodnego do poziomu wartości godziwej obowiązującej w dniu wyceny ujmowane są wynikowo. Korzystna dla jednostki zmiana wartości przedmiotu transakcji spowoduje zwiększenie aktywów finansowych i przychodów finansowych, niekorzystna zmiana wartości skutkuje zwiększeniem zobowiązań finansowych i kosztów finansowych. Ewidencja korekt wartości instrumentów pochodnych może odbywać się z wykorzystaniem konta korygującego (schemat 3.13).

Schemat 3.13. Ewidencja skutków okresowej wyceny instrumentów pochodnych

Objaśnienia

(1) – korzystna zmiana wartości instrumentu pochodnego,

(2) – niekorzystna zmiana wartości instrumentu pochodnego.

W przypadku wystąpienia operacji (1) konto „Odpisy aktualizujące wartość instrumentów finansowych” wykazuje saldo Dt. Wartość netto instrumentu pochodnego, ujmowana w bilansie, będzie miała charakter aktywów finansowych (saldo aktywów finansowych będzie wyższe od salda zobowiązań finansowych). W tym przypadku spełniona zostaje definicja aktywów finansowych, z której wynika, że zaliczamy do nich m.in. prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach (uor, art. 3 ust. 1 pkt 24).

Jeżeli natomiast wystąpi operacja (2), czyli jeżeli konto odpisów aktualizujących wykazuje saldo Ct, instrument pochodny przyjmie charakter zobowiązań finansowych (ten typ instrumentów pochodnych został opisany w rozdziale 7, pkt 7.7).

Ostateczna realizacja instrumentu pochodnego może odbywać się na dwa sposoby:

1) w formie rozliczenia pieniężnego (bez fizycznej wymiany przedmiotu transakcji) albo

2) w formie fizycznej wymiany przedmiotu transakcji.

Przyjmując, że instrument pochodny ma charakter aktywów finansowych, realizacja transakcji w formie rozliczenia pieniężnego oznacza, że druga strona kontraktu dokonuje na rzecz jednostki wpłaty kwoty równej skumulowanym (debetowym) skutkom aktualizacji instrumentu pochodnego. Realizacja kontraktu w postaci fizycznej wymiany przedmiotu umowy z kolei skutkuje koniecznością dokonania przez strony umowy płatności za zakupiony bądź odsprzedany składnik aktywów (przedmiot transakcji). Płatność dokonywana jest w kwocie wynikającej z zawartego kontraktu pochodnego. Pozyskany w wyniku realizacji instrumentu pochodnego składnik aktywów wprowadzany jest do ewidencji w aktualnej wartości (cenie rynkowej ustalonej na dzień pozyskania) – schemat 3.14.

Schemat 3.14. Ewidencja ostatecznego rozliczenia instrumentu pochodnego o charakterze aktywów finansowych

Objaśnienia

(1) – wyksięgowanie skumulowanych korzystnych zmian wartości instrumentu pochodnego (w przypadku pieniężnego rozliczenia transakcji),

(2) – ujęcie nabycia składnika aktywów w wyniku transakcji pochodnej (w przypadku fizycznej wymiany przedmiotu transakcji):

(2a) – wyksięgowanie skumulowanych korzystnych zmian wartości instrumentu pochodnego,

(2b) – dokonanie płatności za nabywany składnik aktywów w kwocie wynikającej z transakcji pochodnej (w kwocie niższej niż cena wskazana w kontrakcie),

(2c) – przyjęcie nabytego w wyniku transakcji pochodnej składnika aktywów w aktualnej cenie rynkowej,

(3) – ujęcie sprzedaży składnika aktywów w wyniku transakcji pochodnej (w przypadku fizycznej wymiany przedmiotu transakcji):

(3a) – wyksięgowanie skumulowanych korzystnych zmian wartości instrumentu pochodnego,

(3b) – otrzymana płatność za sprzedany składnik aktywów w aktualnej wartości (wyższej niż wynikająca z warunków umowy),

(3c) – wyksięgowanie sprzedanego składnika aktywów w wyniku transakcji pochodnej,

(4) – wyksięgowanie wartości początkowej instrumentu pochodnego.

Przykład 3.4

Ewidencja instrumentów pochodnych

Założenie

W marcu jednostka nabyła instrument pochodny na zakup za 3 miesiące (w czerwcu) towarów za 5000 zł.

Wartość godziwa (kurs terminowy) towarów na koniec poszczególnych miesięcy była następująca:

• Marzec 5 050 zł

• Kwiecień 4 900 zł

• Maj 5 080 zł

• Czerwiec 5 100 zł

Realizacja transakcji odbywa się poprzez fizyczną wymianę przedmiotu umowy.

Rozwiązanie

Operacje gospodarcze

(1) – zawarcie instrumentu pochodnego 5 000,

(2) – aktualizacja instrumentu pochodnego na koniec marca – korzystna zmiana wartości o 100,

(3) – aktualizacja instrumentu pochodnego na koniec kwietnia – niekorzystna zmiana wartości o 150,

(4) – aktualizacja instrumentu pochodnego na koniec maja – korzystna zmiana wartości o 180,

(5) – aktualizacja instrumentu pochodnego na dzień realizacji kontraktu – korzystna zmiana wartości o 20,

(6) – realizacja transakcji pochodnej:

(6a) – wyksięgowanie skumulowanych korzystnych zmian wartości instrumentu pochodnego 100,

(6b) – dokonanie płatności za nabywany składnik aktywów w kwocie wynikającej z transakcji pochodnej,

(6c) – przyjęcie nabytego w wyniku transakcji pochodnej składnika aktywów w aktualnej cenie rynkowej,

(7) – wyksięgowanie wartości początkowej instrumentu pochodnego 5 000.

Gdyby realizacja instrumentu pochodnego odbywała się w formie płatności (bez wymiany przedmiotu umowy), operacja 6. byłaby zaksięgowana następująco: Dt „Rachunek bieżący” (albo „Pozostałe rozrachunki”), Ct „Odpisy aktualizujące wartość instrumentów pochodnych”.

Przedstawione zasady pokazują ogólne podejście do ewidencji instrumentów pochodnych. Specyfika poszczególnych rodzajów instrumentów pochodnych wymaga uwzględnienia w ewidencji dodatkowych elementów, np. premii w przypadku kontraktów opcyjnych. Należy także pamiętać, że niektóre instrumenty pochodne dopuszczają możliwość ich nierealizowania (w przypadku gdy wartość godziwa kształtuje się niekorzystnie).

Drugą kategorią aktywów finansowych podlegających wycenie w wartości godziwej są aktywa zakwalifikowane do kategorii dostępnych do sprzedaży. W tym przypadku skutki przeszacowania wykazuje się w jeden z dwóch sposobów, a mianowicie [rozporządzenie, par. 21 pkt 2]:

1) kształtują wynik finansowy (stanowią element kosztów lub przychodów finansowych) albo

2) zostają odniesione na kapitał z aktualizacji wyceny17.

Jednostka gospodarcza wybiera jeden z wymienionych sposobów i stosuje go do ujęcia wszystkich aktywów finansowych tej kategorii [rozporządzenie, par. 21, pkt 2]. Oczywiście podjęta przez jednostkę decyzja w tym zakresie powinna pozostawać w zgodzie z regulacjami ustawy o rachunkowości. I tak krótkoterminowe aktywa finansowe dostępne do sprzedaży jednostka powinna rozliczać wynikowo. Ewidencja będzie przebiegać analogicznie do zasad opisanych powyżej, a odnoszących się do aktywów przeznaczonych do obrotu (schemat 3.10 i 3.11).

Długoterminowe aktywa finansowe dostępne do sprzedaży jednostka powinna rozliczać z kapitałem z aktualizacji wyceny według zasad opisanych w ustawie o rachunkowości. Na mocy ustawy o rachunkowości skutki wyceny w wartości godziwej, w przypadku długoterminowych aktywów, ujmowane są zgodnie z art. 35 ust. 1 pkt 4. Dodatnie ko¬rekty wartości odnoszone są na kapitał z aktualizacji wyceny. W następnych okresach, jeżeli obniżenie wartości aktywów wymaga korekty kapitału, to zgodnie z ustawą można go zmniejszyć wyłącznie do wysokości utworzonego kapitału, a powstałą ewentualną dodatkową różnicę odnieść na wynik finansowy jako element kosztów finansowych. Kolejny wzrost wartości aktywów należy ująć w przychodach finansowych do wysokości korekt odniesionych uprzednio w koszty, pozostałą wartość ująć w kapitale z aktualizacji wyceny. Podsumowując, na kapitał z aktualizacji wyceny odnoszone są wszelkie zmiany wartości aktywów finansowych powyżej ich ceny nabycia, wynikowo zaś – zmiany poniżej ceny nabycia. Ewidencję opisanych skutków przeszacowania przedstawia schemat 3.15.

Schemat 3.15. Ewidencja skutków przeszacowania wartości długoterminowych aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży

Objaśnienia

(1) – przeszacowanie na koniec I okresu sprawozdawczego – wzrost wartości powyżej ceny nabycia,

(2) – przeszacowanie na koniec II okresu sprawozdawczego – zmniejszenie wartości poniżej ceny nabycia,

(3) – przeszacowanie na koniec III okresu sprawozdawczego – wzrost wartości powyżej ceny nabycia.

Konto kapitału z aktualizacji wyceny może wykazywać wyłącznie saldo Ct oznaczające wartość utworzonego kapitału.

Przy sprzedaży długoterminowych aktywów finansowych w koszty finansowe odniesiona zostaje ostatecznie ich aktualna (księgowa) wartość (niższa od pierwotnej wartości wyrażonej w cenie nabycia o dokonaną korektę z tytułu trwałej utraty wartości). Skutki trwałej jej utraty zostały już uwzględnione w wyniku finansowym na dzień dokonania odpisu (koszty finansowe). Ponadto w odniesieniu do składników, w stosunku do których dokonano przeszacowania w kapitał z aktualizacji wyceny, w momencie sprzedaży należy ten kapitał w całości lub w części rozliczyć. Z kapitałem z aktualizacji wyceny rozliczana jest powstała nadwyżka z tytułu przeszacowania [uor, art. 35 ust. 5]. Wynik ze sprzedaży ustalany jest jako różnica między osiągniętym przychodem a wartością wydanych aktywów, skorygowaną o korektę kapitału z aktualizacji wyceny [rozporządzenie, par. 19]. Ewidencję sprzedaży aktywów finansowych rozliczanych z kapitałem z aktualizacji wyceny przedstawia schemat 3.16.

Schemat 3.16. Ewidencja sprzedaży aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży rozliczanych kapitałowo

Objaśnienia

(1) – wartość sprzedanych aktywów finansowych w cenie nabycia,

(2) – wyksięgowanie odpisów z tytułu aktualizacji odnoszących się do sprzedanych aktywów finansowych i ich rozliczenie z kapitałem z aktualizacji wyceny:

(2a) – wyksięgowanie odpisów debetowych,

(2b) – wyksięgowanie odpisów kredytowych,

(3) – przychód ze sprzedaży aktywów finansowych.

Przykład 3.5

Ewidencja długoterminowych aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży

Założenie

Jednostka zakupiła 1000 akcji po cenie 35 za akcję, traktując je jako długoterminowe inwestycje. Opłaty związane z ich nabyciem wyniosły 2000. Na pierwszy dzień bilansowy cena rynkowa akcji kształtowała się na poziomie 40, na kolejny dzień bilansowy cena rynkowa akcji spadła do 36. Następnie sprzedano 600 akcji po cenie 45 za akcję, płacąc 2% prowizję. Na kolejny dzień bilansowy dokonano przeszacowania pozostałych akcji do ceny rynkowej 38 za akcję. Jednostka stosuje polskie regulacje rachunkowości.

Rozwiązanie

Operacje gospodarcze

(1) – zakup akcji – cena nabycia 1 000 × 35 + 2 000 = 37 000, jednostkowa cena nabycia wynosi 37,

(2) – pierwsza aktualizacja wartości akcji do ceny rynkowej 40 (wzrost wartości akcji), kwota przeszacowania 1 000 × (40 – 37) = 3 000,

(3) – druga aktualizacja wartości akcji do ceny rynkowej 36 (spadek wartości akcji), kwota przeszacowania 1 000 × (40 – 36) = 4 000,

(4) – sprzedaż akcji – wyksięgowanie ich wartości:

(4a) – w cenie nabycia 600 × 37 = 22 200,

(4b) – w kwocie dokonanego odpisu aktualizującego 600 × (37 – 36) = 600,

(5) – sprzedaż akcji – przychód ze sprzedaży 600 × 45 = 27 000,

(6) – opłacona prowizja z tytułu sprzedaży 27 000 × 0,02 = 540,

(7) – wpływ środków z tytułu sprzedaży akcji 27 000 – 540 = 26 460,

(8) – trzecia aktualizacja wartości akcji do ceny rynkowej 38 (wzrost wartości akcji), kwota przeszacowania 400 × (38 – 36) = 800.

Wzrost wartości akcji do poziomu ceny nabycia (do 37) stanowi przychód finansowy, natomiast wzrost wartości powyżej ceny nabycia (do 38) zwiększył kapitał z aktualizacji wyceny.

Bilansowa wartość pozostałych 400 akcji: 14 800 + 400 = 15 200 (400 akcji × 38).

W przypadku gdy dla aktywów finansowanych zakwalifikowanych do kategorii dostępnych do sprzedaży nie jest możliwe wyznaczenie wartości godziwej, wycena bilansowa odbywa się na poziomie ceny nabycia (w przypadku aktywów finansowych o charakterze udziałowym, czyli o nieokreślonym terminie wymagalności) albo według skorygowanej ceny nabycia (w przypadku aktywów o charakterze dłużnym, czyli o ustalonym terminie wymagalności). Wycena w skorygowanej cenie nabycia została scharakteryzowana w pkt 3.4.3.