Читать книгу Język i komunikacja. Wprowadzenie dla pedagogów - Anna Wileczek - Страница 11

Język jest zjawiskiem złożonym i podlega badaniom naukowym. Stanowi główny przedmiot zainteresowań lingwistyki, czyli językoznawstwa. Jest to dyscyplina naukowa, która – mówiąc ogólnie – zajmuje się oglądem struktury, funkcji, rozwoju i zróżnicowania języka. Celem językoznawstwa (nauki o języku) jest opis języka oraz wyjaśnienie mechanizmów posługiwania się nim. Ponieważ mechanizmy te są tak zróżnicowane i obejmują tyle różnych zagadnień, coraz częściej zaciera się granica między językoznawczymi a niejęzykoznawczymi aspektami prac badawczych nad językiem.

O ile do końca XIX w. przedmiotem badań były głównie problemy związane z rozwojem języka (zagadnienia diachroniczne) prowadzone przez językoznawstwo historyczno-porównawcze, to od XX w. zainteresowaniem lingwistów cieszą się zagadnienia synchroniczne (językoznawstwo synchroniczne), czyli kwestie budowy systemu językowego i jego funkcjonowania w danym czasie (Polański 2003: 279). Niemniej jednak uwzględniając różne sposoby oglądu języka, można wyróżnić lingwistykę ogólną i szczegółową, teoretyczną i stosowaną, jakościową i ilościową (Nowak 2011: 36). W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że również te rozróżnienia bywają nieostre. O ile np. językoznawstwo teoretyczne skupia się na teorii języka, to językoznawstwo stosowane w węższym znaczeniu odnosi się głównie do dydaktyki języka (glottodydaktyki), ale już w szerszym – określa naukę o wykorzystaniu osiągnięć językoznawczych w wielu dziedzinach, np. przekładoznawstwie, logopedii, kulturze języka, tłumaczeniu maszynowym itd.

Analizując duże zróżnicowanie dyscyplin językoznawczych, można je pogrupować w ramach językoznawstwa wewnętrznego (mikrolingwistyki), badającego język sam w sobie, oraz językoznawstwa zewnętrznego (makrolingwistyki), badającego język w relacji do innych obszarów rzeczywistości. W pierwszym wypadku wyróżnia się obszary szczegółowe, np. gramatykę, semantykę oraz pragmatykę, które opisują budowę języka, system znaczeń i jego użycie. Drugi obszar wiąże się z nawiązywaniem do osiągnięć i metod badawczych z różnych dziedzin wiedzy, m.in. matematyki (np. językoznawstwo matematyczne), psychologii (np. językoznawstwo kognitywne), kulturoznawstwa (np. językoznawstwo antropologiczne) czy socjologii (socjolingwistyka). Każda z dyscyplin lub gałęzi lingwistyki ma swoją odrębną metodologię. Wyżej wspominano o trzech dominujących w XX w. paradygmatach metodologicznych, czyli strukturalizmie, generatywizmie oraz językoznawstwie kognitywnym (zob. rozdz. 1.1.).

W tym miejscu warto także się skupić się na ważnych dla pedagogów obszarach „pogranicznych”. Język ma wymiar nie tylko zewnętrzny, społeczny, ale także psychiczny. Jest wytwarzany i przetwarzany w ludzkim mózgu, który stanowi centralną część układu nerwowego. Nauką, która zajmuje się podłożem neurofizjologicznym funkcji językowych, jest neurolingwistyka. Badaniem psychologicznego wymiaru języka, procesów psychicznych, zmierzających do łączenia wyrażeń językowych z ich znaczeniami, zajmuje się psycholingwistyka. Psycholingwistę będzie interesował zarówno opis funkcjonowania mózgu w czasie tworzenia i odbioru mowy, typy pamięci i jej funkcjonowanie, problem stosunku języka do poznania, jak również rozwój mowy gatunku ludzkiego (filogeneza) oraz rozwój mowy artykułowanej od narodzin człowieka do końca jego życia (ontogeneza).

Język jest nie tylko mentalnym „narzędziem” człowieka, ale także „wymiarem” jego funkcjonowania i oddziaływania społecznego. Badaniem interakcji wszystkich wiążących się z używaniem języka aspektów życia społecznego zajmuje się socjolingwistyka. Różni się ona od socjologii języka perspektywą badawczą. Bada bowiem rolę języka w społeczności (język w interakcjach społecznych), podczas gdy socjologia języka skupia się na wpływie społeczności na język (społeczność w interakcjach językowych). Socjolingwiści opisują więc specyfikę języka wielu grup społecznych, różniących się np. pochodzeniem etnicznym, religią, statusem społecznym, identyfikacją płciową, poziomem wykształcenia, wiekiem, oraz współzależność zjawisk językowych i struktury społecznej (por. Polański 2003: 542–543).

Z kolei relacje języka do historii i kultury danych społeczności (środowiskowych, grupowych, narodowych) bada etnolingwistyka lub lingwistyka kulturowa. Dyscypliny te odnoszą się do nauk językoznawczych, których celem jest zbadanie relacji między językiem, kulturą, człowiekiem (społeczeństwem), rzeczywistością. Wzajemnie więc język wpływa na myślenie o rzeczywistości, a myślenie o rzeczywistości – na język, co ostatecznie ma oddziaływanie na typ kultury. Lingwistyka kulturowa traktuje język nie tylko jako środek przekazu informacji, ale także jako reprezentację dorobku kulturowego społeczności, „magazyn” danych o sposobach postrzegania i wartościowania świata. W praktyce badawczej etnolingwistyka zajmuje się rekonstrukcją językowego obrazu świata, a obszar jej zainteresowań obejmuje kategorie semantyczne i gramatyczne języków, ich słownictwo, frazeologię, przysłowia, metafory, nazwy własne, wreszcie akty mowy. Ich analiza polega na odszyfrowaniu i kulturowej interpretacji utrwalonych w każdym języku (lub jego odmianie) systemów wartości i sposobów uporządkowania elementów rzeczywistości pozajęzykowej (por. Bartmiński 2008: 15–33).

Bibliografia i literatura zalecana

Aitchison J. (1991), Ssak, który mówi. Wstęp do psycholingwistyki, tłum. M. Czarnecka, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Banaszkiewicz A. (2016), Akwizycja mowy w pierwszych latach życia, [w:] K. Kaczorowska-Bray, S. Milewski (red.), Wczesna interwencja logopedyczna. Logopedia XXI wieku, Gdańsk: Harmonia Universalis, s. 72–82.

Bartmiński J. (2004/2005), Pytania o przedmiot językoznawstwa: pojęcia językowego obrazu świata i tekstu w perspektywie polonistyki integralnej, „Postscriptum”, 2–1(48–49), s. 114–125.

Bartmiński J. (2006), Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, [w:] J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 76–80.

Bartmiński J. (2008), Etnolingwistyka, lingwistyka kulturowa, lingwistyka antropologiczna?, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język a kultura, t. 20: Tom jubileuszowy, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 15–33.

Bokus B., Shugar G. W. (red.) (2007), Psychologia języka dziecka. Osiągnięcia, nowe perspektywy, tłum. E. Haman, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Bugajski M. (2006), Język w komunikowaniu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Canale M. (1983), From Communicative Competence to Communicative Language Pedagogy, [w:] J. C. Richards, R. W. Schmidt (ed.), Language and Communication, London: Longman, s. 2–27.

Canale M., Swain M. (1980), Theoretical Bases of Communicative Approaches to Second Language Teaching and Testing, „Applied Linguistics”, 1(1), s. 1–47.

Chomsky N. (1975), Reflections on Language: The Whidden Lectures, New York: Pantheon Books.

Chomsky N. (2005), O naturze i języku, tłum. J. Lang, Poznań: Axis.

Crystal D. (2000), The Cambridge Encyclopedia of Language, New York: Cambridge University Press.

Derwojedowa M. (2012), Początki języka, [w:] S. Tabaczyński i in. (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, s. 803–829.

Dobrzyńska T. (1993), Tekst. Próba syntezy, Warszawa: Instytut Badań Literackich.

Dołęga Z. (2003), Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa. Prawidłowości rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Grabias S. (2003), Język w zachowaniach społecznych, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Grucza F. (2017a), Kulturowe determinanty języka oraz komunikacji językowej, [w:] F. Grucza, Dzieła zebrane. t. 4: O kulturze, kulturach i kulturologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej Uniwersytet Warszawskiego, s. 37–74.

Grucza F. (2017b), Język a kultura, bilingwizm a bikulturyzm: lingwistyczne i glottodydaktyczne aspekty interlingwalnych i interkulturowych różnic oraz zbieżności, [w:] :] F. Grucza, Dzieła zebrane, t. 4: O kulturze, kulturach i kulturologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej Uniwersytet Warszawskiego, s. 7–36.

Grzegorczykowa R. (2007), Wstęp do językoznawstwa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hewes G. W. (1996), A History of The Study of Language Origins and The Gestural Primacy Hypothesis, [w:] A. Lock, C. R. Peters (ed.), Handbook of Human Symbolic Evolution, Oxford: Oxford University Press, s. 571–595.

Hickmann M. (2003), Rozwój językowy a rozwój poznawczy: stare pytania, nowe kierunki badań, [w:] E. Dąbrowska, W. Kubiński (red.), Akwizycja języka w świetle językoznawstwa kognitywnego, Kraków: Universitas, s. 425–446.

Hockett C. F. (1979), Zagadnienie uniwersaliów w języku, [w:] H. Kurkowa, A. Weinsberg (red.), Językoznawstwo strukturalne. Wybór tekstów, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 209–230.

Hymes D. (1980), Socjolingwistyka i etnografia mówienia, tłum. K. Biskupski, [w:] Język i społeczeństwo, wybór i wstęp M. Głowiński, Warszawa: Czytelnik, s. 41–82.

Kaczmarek L. (1977), Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.

Klimczuk A. (2013), Hipoteza Sapira-Whorfa – przegląd argumentów zwolenników i przeciwników, „Kultura – Społeczeństwo – Edukacja”, 1(3), s. 165–181.

Konderak P. (2016), Akwizycja (przyswajanie) języka, [w:] J. Bremer (red.), Przewodnik po kognitywistyce, Kraków: Wydawnictwo WAM, s. 526–549.

Kuhl P. (2007), Język, umysł i mózg: doświadczenie zmienia percepcję, [w:] B. Bokus, G. W. Shugar (red.), Psychologia języka dziecka. Osiągnięcia, nowe perspektywy, tłum. E. Haman, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 34–62.

Kurcz I. (2000), Psychologia języka i komunikacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Kuszak K. (2014), Kompetencje językowe małego dziecka – zarys problematyki, „Studia Edukacyjne”, 33, s. 45–67.

Lachur C. (2004), Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.

Lakoff G., Johnson M. (1980), Metaphors We Live By, Chicago: University of Chicago Press.

Lakoff G., Johnson M. (2011), Metafory w naszym życiu, tłum. P. Krzeszowski, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.

Langacker W. R. (2008), Cognitive Grammar: A Basic Introduction, Oxford: Oxford University Press.

Lewicka G. (2017), O ważniejszych wyznacznikach akwizycji języka drugiego, „Konińskie Studia Językoznawcze”, 3(5), s. 323–334.

Masgutowa S., Regner A. (2009), Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, Wrocław: Wydawnictwo Continuo.

Milewski T. (2004), Językoznawstwo, wyd. 7 uzup., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2008), Psychologia poznawcza, Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej „Academica” / Wydawnictwo Naukowe PWN.

Nowak T. (2011), Język w świetle odkryć nauki, Kraków: Wydawnictwo Petrus.

Olempska-Wysocka M. (2014), Dziecko z zaburzeniami mowy w systemie oświaty, „Studia Edukacyjne”, 32, s. 211–224.

Piaget J. (2005), Mowa i myślenie dziecka, tłum. J. Kołudzka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Polański K. (2003), Język, [w:] K. Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.

Porayski-Pomsta J. (2002), Komunikacja językowa, [w:] S. Dubisz i in., Nauka o języku dla polonistów, Warszawa: Książka i Wiedza, s. 19–60.

Porayski-Pomsta J. (2011), Zagadnienie periodyzacji rozwoju mowy dziecka, „Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne”, 20, s. 173–198.

Porayski-Pomsta J. (2015), O rozwoju mowy dziecka dwa studia, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.

Saussure F. de (1961), Kurs językoznawstwa ogólnego, tłum. K. Kasprzyk, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Sawicka G. (2008), Badanie języka dziecka w interakcji – propozycja metodologiczna, [w:] J. Porayski-Pomsta (red.), Mowa i język w perspektywie dydaktycznej, logopedycznej i rozwojowej, „Studia Pragmalingwistyczne”, 5, s. 131–143.

Skinner B. F. (1957), Verbal Behavior, New York: Appleton-Century-Crofts.

Smoczyński P. (1955), Przyswajanie przez dziecko podstaw systemu językowego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Tabakowska E. (2004), Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, Kraków: Universitas.

Tomasello M. (2002), Kulturowe źródła ludzkiego poznania, tłum. J. Rączaszek, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Vajda E. (2001), Linguistics 201, [on-line:] http://pandora.cii.wwu.edu/vajda/ling201/ling201home.htm (dostęp: 10.07.2019).

Wacewicz S. (2013), Ewolucja języka – współczesne kontrowersje, [w:] P. Stelmaszczyk (red.), Metodologie językoznawstwa, t. 1: Ewolucja języka. Ewolucja teorii językoznawczych, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 11–26.

Walczak B. (1994), Geneza polskiego języka literackiego, „Teksty Drugie”, 3 (27), s. 35–47.

Whorf B.L. B. J. (2002), Język, myśl i rzeczywistość, tłum. T.T. Hołówka, Warszawa: Wydawnictwo KR.

Wierzbicka A. (2011) Uniwersalia ugruntowane empirycznie, „Teksty Drugie”, 1(2), s. 13–30.

Wójtowicz R. (2016), Języki świata, [w:] N. Nau i in. (red.), Języki w niebezpieczeństwie. Księga wiedzy, Poznań: Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, s. 10–26.

Zarębina M. (1965), Kształtowanie się systemu językowego dziecka, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.

Zgółkowa H. (2019), Świat w dziecięcych słowach, Poznań: Media Rodzina.

Żywiczyński P., Wacewicz S. (2015), Ewolucja języka. W stronę hipotez gesturalnych, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.