Читать книгу Język i komunikacja. Wprowadzenie dla pedagogów - Anna Wileczek - Страница 22

Język ogólny może występować zatem w dwóch odmianach, które wiążą się z wykorzystaniem systemu w dwóch odmiennych kanałach komunikacyjnych: w mowie (za pomocą znaków dźwiękowych) lub w piśmie (za pomocą znaków graficznych). Wykształcenie się tych rejestrów wiązało się z rozwojem cywilizacyjnym człowieka. Pierwotną formą jest oczywiście język mówiony, wtórną – pismo¹⁶. Współcześnie wymienia się także tzw. mowę pisaną/zapisaną, czyli konwersację za pomocą pisma stosowaną w komunikacji elektronicznej (głównie internetowej). Łączy ona cechy obu kanałów komunikacyjnych (dlatego można nazywać ją też mieszaną).

Obydwie formy języka – mowa i pismo – współistnieją ze sobą nie jako wykluczające się, alternatywne, ale jako uzupełniające się, komplementarne. W różnych obszarach działalności człowieka dominuje na przemian jedna lub druga forma. Trudno sobie wyobrazić postęp cywilizacyjny i transfer wiedzy bez możliwości zapisu i utrwalania danych. W związku z tym coraz rzadziej mówi się o prymacie języka mówionego (fonocentryzm) nad jego odmianą graficzną (logocentryzm). Chociaż historia pisma zaczęła się najpewniej dopiero 5 tys. lat temu, to pierwsze próby narracyjnego zapisu graficznego w postaci rysunków naskalnych lub wyrytych w glinie datuje się odpowiednio na 20 i 10 tys. lat (Wicherkiewicz 2016: 177). Filozof francuski Jacques Derrida twierdzi nawet, że nasi przodkowie już w neolicie posługiwali się obiema formami języka, przy czym forma graficzna w postaci piktogramów (malowidła skalne i jaskiniowe) stopniowo przechodziła w ideogramy, a te następnie w grafemy (por. Derrida 1967: 110).

Prawdopodobnie pierwszymi zaczątkami pisma były znaki na pieczęciach z wypalanej gliny. Ich najstarsze okazy odkryto na Bliskim Wschodzie. Pochodzą z VII tysiąclecia p.n.e. Kolejne odkryte formy miały postać ideograficznego pisma klinowego rytego na glinianych tabliczkach lub w kamieniu (np. język sumeryjski), dopiero później jako materiał piśmienniczy zaczęto wykorzystywać skórę, drewno lub papirus.

W ewolucji pisma wykształciły się systemy różniące się sposobem odnoszenia formy graficznej znaku do rzeczywistości pozajęzykowej. W systemach semazjograficznych (gr. σημασία [semasia] ‘znaczenie’) znaki graficzne wskazują pojęcia w sposób bezpośredni, bez odnoszenia się do struktur językowych. Z kolei w systemach glottograficznych (gr. γλῶττα [glotta] ‘język’) grafemy stanowią pisemne odzwierciedlenie wypowiedzi językowych. W zależności od tego, którą z warstw wypowiedzi języka symbolizują, dzielone są na:

 • pisma logograficzne (gr. λόγος [logos] ‘myśl’, ‘słowo’, ‘rozum’) za pomocą znaków graficznych symbolizują poszczególne pojęcia (proste lub złożone). Jeśli grafemy są możliwie najwierniejszymi przedstawieniami graficznymi (obrazkowymi) otaczającego świata, to określane są piktogramami (pisma piktograficzne). Jeśli znaki graficzne oznaczają pojęcia, są ich wyobrażeniem, to mamy do czynienia z ideogramami. Przykłady ideogramów, np. oko ze łzą jako „wizualizacja” smutku, można odnaleźć w pismach pierwotnych, jak np. kalifornijskie malowidła naskalne czy wczesne hieroglify, a także w pismach Majów i Azteków.

 • pismo fonograficzne (gr. φωνή [phone] ‘dźwięk, głos’) poszczególne grafemy odnoszą się do jednostek dźwiękowych języka, np. sylab (pismo sylabiczne) lub głosek (pismo alfabetyczne) (Wicherkiewicz 2016: 178).

W ewolucji pisma wyróżnia się także pismo analityczne stanowiące etap pośredni pomiędzy pismem ideograficznym a fonetycznym. Starożytne pisma Mezopotamii, Egiptu czy Krety mają charakter analityczny, gdyż oparte są na ideogramach, ale już z elementami ułożenia symboli w różnych kombinacjach.

Pismo, będąc osiągnięciem cywilizacyjnym ludzkości, podlega także oglądowi aksjologicznemu w kontekście przemian sposobów jego nabywania i ewolucji rozwoju (Kwaśniewska 2019; Sadziński 2014). Ponieważ człowiek nie nabywa pisma w sposób spontaniczny, a musi się go nauczyć, niekiedy nawet w społecznościach o ustabilizowanych systemach piśmiennych występuje zjawisko analfabetyzmu, czyli braku umiejętności posługiwania się odmianą pisaną. Czymś innym jest jednak analfabetyzm wtórny, czyli funkcjonalny. Najczęściej pojęcie to odnosi się do braku umiejętności poprawnego zapisu lub rozumienia tekstu zapisanego.

Różnice między postacią mówioną języka, używaną w komunikacji ustnej, a pisaną, wykorzystywaną w komunikacji niebezpośredniej, bardzo dobrze charakteryzuje egipskie przysłowie: Mowa wiatr, pismo grunt. Oto zestawienie najistotniejszych różnic w tym zakresie (tab. 3.1):

Tabela 3.1. Różnice między odmianą mówioną i pisaną języka

Mowa(wypowiedź)	Pismo(tekst)	„Mowa zapisana”(tekst elektroniczny)
dialogiczność	monologiczność	dialogiczność/monologiczność; interaktywność
spontaniczność, uniwersalny charakter, swoboda językowa, konkretne słownictwo, używanie kolokwializmów, okazjonalizmów, ekspresywizmów, wyrazów modnych; częste wykrzykniki; występowanie zaimków np. wskazujących: ten, tamtego lub nieokreślonych: jakiś, któryś, a także spójników typu: ale, bo, choć	oficjalność, zgodność z normą językową, zróżnicowane, abstrakcyjne słownictwo, unikanie kolokwializmów, grubianizmów; występowanie zaimków „książkowych” typu: bowiem, gdyż, iż, ponieważ	spontaniczność lub oficjalność w zależności od gatunku tekstu. Dla odmiany internetowej charakterystyczne są neologizmy: spamować, bot, post, reset, występowanie skrótów, akronimów i emotikonów (znaków graficznych używanych do wyrażenia nastroju), swobodna kombinacja znaków językowych i niejęzykowychanonimowość (nicki – pseudonimy internetowe)
unikanie konstrukcji imiesłowowych (głównie z imiesłowem przysłówkowym)	występowanie struktur imiesłowowych, typu: Chodząc po parku, rozglądał się na wszystkie strony	unikanie konstrukcji oficjalnych, książkowych
występowanie luźnych ciągów składniowych, zdania eliptyczne; przewaga zdań współrzędnych	uporządkowane struktury składniowe; dbałość o logiczne następstwo wywodu; przewaga zdań rozwiniętych i złożonych, w tym złożonych podrzędnie	uproszczona składnia; przewaga zdań pojedynczych; występowanie zdań eliptycznych
dopełnianie komunikatu/tekstu werbalnego elementami niewerbalnym (gesty, mimika)	występowanie znaków interpunkcyjnych jako znaków graficznych do wskazywania granic składniowych i zaznaczania emocji	specyficzne posługiwanie się interpunkcją: pomijanie znaków przestankowych lub zwielokrotnianie ich, ignorowanie znaków diakrytycznych (zamiast np. ę, ś, ż, ń – e, s, z, n); specyficzne wykorzystanie wersalików (dużych liter), m.in. do zaznaczania emocji, np. SUUUPER
znaczenie elementów prozodycznych i proksemicznych tekstów mówionych: intonacja, akcent, ton, dystans przestrzenny
występowanie wyrażeń spajających wypowiedź, np. podtrzymujących kontakt i rozmowę z odbiorcą: wiesz, nieprawdaż lub komentujących: po prostu, to znaczy	dbałość o spójność i strukturę wypowiedzi: początek, rozwinięcie, zakończenie; podział tekstu na poszczególne akapity; występowanie wyrażeń metatekstowych: Jak wyżej stwierdzono…; W pierwszych słowach mojego listu…; Podsumowując, chciałbym dodać… itp.	różnorodność kompozycyjna tekstu w zależności od kanału komunikacji (konwersacyjny, korespondencyjny, hipertekstowy)
kontekstowość i sytuacyjność komunikatów (nawiązania do okoliczności pozajęzykowych)	brak bezpośredniego odniesienia do konkretnych sytuacji pozajęzykowych, tekst jest jednak usytuowany w dyskursie, czyli tworzony według określonych norm i strategii	odwołanie do sytuacyjności komunikatów dyskursywnych (dialogów konwersacji), uwidocznione dodatkowo w komunikatach audiowizualnych
ulotność (momentalność)	trwałość	trwałość, szybkość

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Grzenia 2006; Labocha 2012; Ong 1992; Wilkoń 2000.