Читать книгу Język i komunikacja. Wprowadzenie dla pedagogów - Anna Wileczek - Страница 7

W kontekstach związanych z wymianą informacji za pomocą słów termin język rozumie się jako zespół ustabilizowanych zwyczajów komunikacyjnych danej wspólnoty etnicznej, które ustaliły się podczas porozumiewania się. Owe zwyczaje obejmują znaki i reguły ich użycia, czyli konwencje.

Mowa¹ musi być rozumiana nieco inaczej niż język. Stanowi ona zdolność do posługiwania się językiem przez człowieka w relacjach z innymi członkami społeczności. Język z kolei stanowi „społeczny wytwór zdolności mowy” oraz „konwencji (…) przyjętych przez grupę społeczną” (de Saussure 1961: 25). Jest bytem abstrakcyjnym, trwałym, społecznym. Sytuuje się w świadomości społecznej, podlega ewolucji i nie jest możliwy do bezpośredniej obserwacji (Nowak 2011: 41). Efektem użycia mowy jest konkretny, indywidualny i momentalny akt mówienia, zaś rezultatem użycia języka jest tekst, czyli spójny ciąg zdań wypowiedzianych lub zapisanych, powiązanych treścią (tematem) (Dobrzyńska 1993: 9). Konkretne wytwory języka umożliwiają wgląd w jego strukturę.

Reasumując: język (langue) to „system znaków (…) służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności” (Polański 2003: 269; zob. też de Saussure 1961). Odnosi się do uporządkowanego zbioru leksykalno-semantycznego (system leksykalny) oraz reguł gramatycznych (system gramatyczny). Mowa (language) zaś oznacza umiejętność komunikowania się za pomocą języka. Mówienie (parole) z kolei to tworzenie i odbiór wypowiedzi językowej.

W zakresie tak interpretowanej mowy zawiera się więc także rozumienie niezbędne do odbioru i analizy wypowiedzi i języka w ogóle. Wiąże się bowiem z pojmowaniem relacji między abstrakcyjnymi dźwiękami a elementami rzeczywistości pozajęzykowej, do której dźwięki te się odnoszą (por. Porayski-Pomsta 2002: 20). Wynika stąd wniosek, że język nie naśladuje rzeczywistości, nie odzwierciedla jej, ale ją interpretuje. W ramach mownej zdolności człowieka możliwa jest czynność społeczna, czyli porozumiewanie się za pomocą języka w ramach danej wspólnoty i kultury.

Ponadto pojmowanie języka jako przedmiotu badań w językoznawstwie, czyli dyscyplinie naukowej zajmującej się językiem, jego naturą, strukturą wewnętrzną, rozwojem i funkcjami, owocuje akcentowaniem odmiennych jego aspektów w zależności od typu przyjętej metodologii.

I tak strukturalizm, czyli kierunek językoznawstwa rozwijający się na początku XX w., od czasów Ferdinanda de Saussure’a definiuje język jako abstrakcyjną, autonomiczną strukturę – system znaków i reguł ich użycia. Język jawi się jako kod prymarnie foniczny, wtórnie pisany, w którym znaki proste (słowa) są przekształcane za pomocą adekwatnych reguł gramatycznych w znaki złożone.

Z kolei generatywizm (gramatyka generatywno-transformacyjna), którego twórcą jest amerykański lingwista Noam Chomsky (druga połowa XX w.), zakłada, że język stanowi specyficzny mechanizm, służący do generowania, czyli tworzenia i transformowania (przekształcania) zdań. W tym procesie istotna jest kompetencja językowa, czyli dziedziczona przez ludzi zdolność do posługiwania się kodem językowym w celu tworzenia sensownych i poprawnych zdań, oraz performancja, czyli wykonanie językowe (Polański 2003: 305).

Trzeba dodać, że tak rozumianą kompetencję językową, którą odnosimy zwykle do znajomości systemu leksykalnego (słownictwa) i gramatyki, odróżnia się od później sformułowanej kompetencji komunikacyjnej (Hymes 1980). Ta druga oznacza konstruowanie poprawnych wypowiedzi adekwatnie do odbiorcy (odbiorców) i sytuacji oraz okoliczności mówienia (w tym kontekstów kulturowych)². Dlatego bywa też łączona z kompetencją socjokulturową. Językoznawcy posługują się także pojęciem kompetencji pragmatycznej, wyodrębnianej ze względu na zakładany przez nadawcę cel komunikatu, intencję, charakter interakcji – czyli określającej tworzenie i rozumienie znaczeń w relacjach między nadawcą i odbiorcą.

Kognitywizm (językoznawstwo kognitywne) to jeden z najmłodszych kierunków badań w XX w. Traktuje on język jako formę porządkowania i „magazyn” doświadczeń poznawczych w nieskończenie zmiennych sytuacjach społecznych człowieka, wspólnoty językowej i ludzkości (Lacoff, Johnson 1980; Langacker 2008). Język skupia w sobie międzypokoleniową wiedzę o rzeczywistości, która jest skutkiem wielowiekowej obserwacji (poznawania) natury, relacji społecznych, dokonań kulturowych oraz ich oceny i wartościowania. Interpretacja świata zostaje wprowadzona do języka na podstawie następującego schematu kognitywnego aktywowanego u jego użytkowników: percepcja (postrzeganie) – konceptualizacja (rozumienie) – ekspresja (wyrażanie) (Tabakowska 2004: 667).

Interpretacja świata odzwierciedlonego w języku tworzy językowy obraz świata, gdyż – jak twierdzili amerykańscy badacze Edward Sapir i Beniamin Whorf – świat myślowy człowieka jest ściśle powiązany ze strukturą jego języka. Z jednej strony język, w którym wzrastamy, kształtuje od najmłodszych lat nasz system postrzegania (determinizm językowy), z drugiej – języki jako systemy wytworzone przez różniące się od siebie społeczności mówiące dokumentują także różne sposoby postrzegania i kategoryzowania świata (relatywizm językowy) (por. Bartmiński 2006: 76–80).

Warto w tym kontekście zadać pytanie: do czego człowiekowi służą język i mowa? Odpowiedź nasuwa się sama: do porozumiewania się. Nie jest to jednak jego jedyna rola. Język jest wprawdzie abstrakcyjnym tworem mentalnym należącym do jego użytkowników, ale pełni niezwykle ważne funkcje:

 • po pierwsze: istotna jest funkcja poznawcza (zwana inaczej: kognitywną), związana ze zdobywaniem, porządkowaniem i interpretacją wiadomości o świecie;

 • po drugie: język pełni funkcję komunikacyjną, gdyż służy do porozumiewania się członków społeczności językowej w zakresie wymiany informacji o rzeczywistości (mowa), a także ich gromadzenia, przechowywania i przetwarzania (pismo);

 • po trzecie: pozwala zbudować poczucie wspólnoty, czyli jedności z ludźmi porozumiewającymi się tym samym językiem (funkcja socjalizująca);

 • po czwarte: oczywista jest rola kulturowa lub kulturotwórcza języka, gdyż pozwala on gromadzić, zachować i przekazywać z pokolenia na pokolenie doświadczenia, tradycję i wartości duchowe społeczności; sam także jest elementem kultury jako cywilizacyjnego wytworu ludzkości (zob. Grzegorczykowa 2007: 53–56).

W związku z tym język jest wartością kulturową danej wspólnoty narodowej na równi z tradycją czy historią. Stanowi podstawowy składnik jej tożsamości, wobec czego istnieje potrzeba dbałości o rozwój, piękno i bogactwo języka.