Читать книгу Język i komunikacja. Wprowadzenie dla pedagogów - Anna Wileczek - Страница 8

Myśląc o języku jako systemie, na którym wspólnota mówiąca opiera swe zwyczaje komunikacyjne, posługujemy się terminem język naturalny. Określenie to odnosi się do modelu języka w ogóle jako wytworu społeczności mówiącej, a nie do języka konkretnego. Sytuuje ono język naturalny w opozycji do języka sztucznego (np. esperanto, interlingua, volapük) i języków formalnych (np. zbiór prawidłowo napisanych równań matematycznych, ciągi symboli w programowaniu). Termin ten może być mylący w kontekście tradycyjnych opozycji między tym, co naturalne, stworzone samorzutnie przez naturę, bez ingerencji człowieka, i tym, co kulturowe, czyli przez niego przekształcone, wymyślone lub wykreowane. W tym kontekście język naturalny nie jest wynikiem „racjonalizatorskiej” ludzkiej działalności, ale samorzutnym i podlegającym ewolucji dziełem wspólnoty. Istnieją wyraziste kryteria odróżniające języki naturalne od innych kodów znakowych. Należą do nich:

 • Anonimowość – nie można określić, kto jest twórcą języka naturalnego, nie jest on dziełem jednostki, nie można wskazać dokładnego miejsca ani czasu jego powstania. Wiemy np., że polszczyzna wywodzi się z języka praindoeuropejskiego i powstała z zachodniego wariantu języka prasłowiańskiego, z dialektu lechickiego, a do jej powstania przyczyniło się kształtowanie ponadplemiennej, polskiej państwowości. Język polski (ogólny, literacki) ukształtował się jako odmiana ponadterytorialna w okresie od XII do XIV w. (Walczak 1994: 43) i do dziś nie ma ostatecznych dowodów, czy miejscem jego narodzin była Wielkopolska czy Małopolska. Odmiana ogólna zawiera bowiem zarówno cechy wielkopolskie (np. brak mazurzenia), jak i małopolskie (np. przestawka w grupie śr). Dlatego w kwestii wspólnej wielkopolsko-małopolskiej genezy języka literackiego pojawiły się stanowiska kompromisowe, w których zaznaczono wpływ także form mazowieckich, a nawet polszczyzny kresowej.

 • Tradycyjność – istnienie język naturalny zawdzięcza tradycji, czyli przekazywaniu z pokolenia na pokolenie. Czynią to żyjący przedstawiciele danej wspólnoty, posługując się językiem w mowie, a następnie w piśmie. Młode pokolenia nabywają język najpierw przez naśladowanie wspólnoty komunikatywnej, a następnie przez zorganizowane działania o charakterze edukacyjnym – np. naukę kaligrafii w szkole czy korzystanie z klawiatury. Mówi się też o alfabetyzacji jako upowszechnianiu umiejętności czytania i pisania. Z kolei pojęcie tradycji językowej odnosi się do norm, zwyczajów i zachowań językowych, które ukształtowała dana wspólnota etniczna przez wieki ewolucji swojego języka, zwykle pod wpływem rzeczywistości pozajęzykowej, w tym potrzeb użytkowników.

 • Uniwersalność – oznacza, że język naturalny jest powszechnym środkiem porozumiewania się; w ramach danej natury i kultury można komunikować się z każdym, w każdej chwili i o wszystkim. Wbrew pozorom uważany powszechnie za bardziej uniwersalny kod gestów jest w większym stopniu uzależniony od kontekstu kulturowego niż ten oparty na znaku językowym. Na przykład gest kciuk do góry w Polsce i krajach anglosaskich oznacza zadowolenie – ‘jest dobrze’. We Francji, Austrii i Niemczech oznacza jedynie cyfrę 1, a na Bliskim Wschodzie oraz w południowej Europie (zwłaszcza na Sardynii) jest uważany za wulgarny i obraźliwy.

 • Immanentna produktywność – w języku naturalnym istnieją potencjalne środki i mechanizmy, aby nazywać nowe byty, zjawiska, zachowania, struktury. Takie nowe elementy znaczeniowe w języku nazywają się neologizmami. Są tworzone za pomocą cząsteczek (morfemów) słowotwórczych (neologizmy słowotwórcze, np. wyszukiw+arka, neto+holizm, serwer+ownia). Jeśli immanentną produktywność będziemy rozumieć szeroko, jako zdolność do uzupełniania systemu leksykalnego, to nowe jednostki znaczeniowe powstają także w wyniku rozszerzania lub przenoszenia znaczeń (neosemantyzmy, np. myszka ‘mała mysz’ i ‘narzędzie komputerowe’, beton ‘rodzaj spoiwa w budownictwie’ i ‘ktoś o archaicznych poglądach’, epicki ‘odnoszący się do epiki’ i ‘doskonały, fantastyczny’). Występują także neologizmy frazeologiczne (pułapka kredytowa, wbić się do kolegi) lub innowacyjne konstrukcje składniowe (wynajem pokoi, przepracować coś). System leksykalny uzupełnia się także przez zapożyczenia z innych języków (np. gadżet, notebook, pendrive).

 • Zmienność – język naturalny podlega ewolucji, zmienności historycznej i dostosowuje się do potrzeb jego użytkowników. Przejawem zmienności językowej są wyrazy, związki frazeologiczne, połączenia składniowe, które wyszły z użycia, czyli archaizmy (np. azaliż, mię, onegdaj, sagan, sierce, zyszczy), zaś uchodzące za przestarzałe to anachronizmy (np. kajet, niewiasta, sakwa).

W języku naturalnym wyróżnia się kilka podstawowych tendencji rozwojowych. Są to m.in.:

 • tendencja do ekonomiczności środków językowych:

Przejawia się przez redukcję w komunikacie środków językowych służących do przekazywania treści, w tym m.in. przez występowanie elementów polisemicznych (np. akcja ‘działanie zorganizowane w konkretnym celu’, ‘działanie bojowe’, ‘ciąg zdarzeń w utworze literackim’, ‘atak w grach sportowych’; np. klucz ‘metalowe narzędzie do zamykania i otwierania’, ‘znak na początku pięciolinii’, ‘szyk, w jakim lecą ptaki wędrowne’, ‘zbiór komentarzy/odpowiedzi do zadań)’, tworzenie złożeń i zrostów (cudzoziemiec, sokowirówka, wniebowzięty), skrótów (fot., wg, mgr), skrótowców (AZS, CBOS, PAN); zjawisko uniwerbizacji – zastępowania nazw wielowyrazowych syntetycznymi strukturami jednowyrazowymi (pasztetówka, flanelka, podstawówka); szerzenie się konstrukcji analogicznych (jednostek tworzonych według określonego wzoru słowotwórczego, np. areszt+ant, figur+ant, labor+ant, kurs+ant); stosowanie elips składniowych, czyli opuszczeń, pominięć części zdania (Sprawa [jest] zakończona; Wypij [trochę] wody).

 • tendencja do wyrazistości i precyzji:

Ujawnia się w dążeniu do maksymalnie precyzyjnego (jednoznacznego) odwzorowania rzeczywistości. Przykładem tej tendencji mogą być: synonimy (np. próba, wysiłek, staranie, wyczyn) lub rozgraniczenie znaczeń wyrazów pierwotnie synonimicznych (np. owocny/owocowy; dziecinny/dziecięcy). O działaniu takiej tendencji świadczy także użycie specyficznych formantów do tworzenia wyrazów o określonej kategorii (np. -alnia lub -arnia to nazwy miejsc, ale -owiec to już rodzaj statku lub budynku) lub zróżnicowanie końcówek fleksyjnych (o Niemczech / o Niemcach), a także tworzenie struktur wielowyrazowych (aparat telefoniczny, dokonać zmian, przeprowadzić badania).

 • tendencja do uzupełniania systemu językowego:

Wiąże się z mechanizmami opisanej wyżej produktywności systemowej. Język, jako element życia społecznego i kultury, musi „nadążyć” za zmianami, które dokonują się w otaczającej człowieka rzeczywistości. System językowy uzupełnia się za pomocą neologizmów, neosemantyzmów, a także zapożyczeń oraz kalek językowych. Zapożyczenia to wyrazy (np. menu, interfejs, banować), wyrażenia (faux pas, nihil novi, must-have) oraz zwroty (być na topie, szukać za czymś, otwarty na) pochodzące w całości lub części z innych języków. Te ostatnie przykłady są nazywane kalkami językowymi, ponieważ wiernie odzwierciedlają strukturę pierwowzorów w danym języku (ang. be on the top; niem. nach etwas suchen; fr. ouvert sur).

 • tendencja do ujednolicania języka:

Polega na dążeniu do unifikacji w obrębie systemu językowego (np. równanie formy mianownika i wołacza w polszczyźnie potocznej), eliminowaniu wyjątków (np. używanie zaimka wskazującego tą zam. tę w B. l. poj. r.ż.), a także posługiwaniu się jedną ogólną odmianą języka z pominięciem odmian dialektalnych czy regionalnych.

Zjawisko ujednolicenia języka ma także dużo szerszy zasięg, jeśli weźmie się pod uwagę relację między językami naturalnymi. Mowa tu o internacjonalizacji widocznej w szybkim asymilowaniu pożyczek z obcych języków, dążeniu do nadania językowi rodzimemu otwartego charakteru. W języku polskim przykładami internacjonalizmów są np.: analogia, numer, problem, emisja, telewizja, start, stop, wektor.