Читать книгу Język i komunikacja. Wprowadzenie dla pedagogów - Anna Wileczek - Страница 17

Niewątpliwie kod werbalny to uniwersalne narzędzie, używane zarówno w ustnej, jak i pisanej postaci komunikacji. Niemniej jednak ludzie poszukują coraz to nowych form wyrażania treści, szczególnie takich, które wiążą się z przekazywaniem emocji i przeżyć⁷. W obliczu ekspansji elektronicznych form komunikowania się, gdy pojawiła się potrzeba graficznej ekspozycji chwilowego nastroju czy natychmiastowego komentarza, zostały stworzone znaki, które uchodzą za ikony emocji. Mowa tu oczywiście o popularnych emotikonach⁸ nazywanych „językiem XXI w.” (Skałba 2015) ze względu zarówno na ich popularność i powszechność w komunikacji (głównie elektronicznej), jak i konwencjonalność, arbitralność czy kreatywność. Powstaje jednak pytanie, czy rzeczywiście mogą one uchodzić za nowy język. Czy spełniają kryteria i funkcje przypisywane językowi? Warto temu poświęcić nieco więcej uwagi.

Nazwa emotikon wywodzi się od angielskich słów emotion ‘wzruszenie’, ‘uczucie’, oraz icon ‘znak’, ‘ikona’ (Czajkowski 2002: 178) lub emotion i console (emoti- + -con), co z kolei odwołuje się do ich tworzenia za pomocą konsoli. Znane współcześnie emotikony wyewoluowały ze znaków typograficznych ASCII Art, czyli dostępnych na klawiaturze elementów graficznych. Za ich wynalazcę uchodzi Scott Fahlmann z Carnegie Mellon University⁹, który w 1982 r. jako pierwszy zaproponował użycie na uczelnianym wewnętrznym forum internetowym znaku :-) na oznaczenie treści żartobliwych, a :-( na oznaczenie treści poważnych i smutnych. Od tego czasu definiuje się je zwykle jako „znaki ułożone z liter oraz innych znaków (np. kropka, przecinek, dwukropek, średnik, myślnik), służące do wyrażania nastrojów, uczuć i emocji w zwykłych dokumentach tekstowych” (Chmura 2001: 105). Potencjał komunikacyjny wskazanych znaków jest bardzo duży. Ponieważ mogą w komunikacji za pomocą pisma zastępować trudno tu wyrażalne wskaźniki emocji (grymas uśmiechu lub smutku, okrzyk wzburzenia czy łzę wzruszenia), postanowiono wykorzystać podobieństwo układu znaków do odpowiednich min obserwowalnych na ludzkiej twarzy. Stąd ich potoczne określenie „ikonki”, ale w gruncie rzeczy są to swoiste ideogramy.

Wraz z upowszechnieniem i konwencjonalizacją omawiane znaki zostały uproszczone do dwóch elementów graficznych, np. :) (bez tzw. „nosków” obrazowanych dywizem), ale była możliwa ich reduplikacja (zwykle także ściśle umowna), która służyła hiperbolizacji emocji, np: :)) ‘bardzo duża radość’, ‘chichot’ lub :(( ‘bardzo duży smutek’, ‘przygnębienie’. Z kolei w innych realizacjach w ramach wyrażenia lub podkreślenia ekspresji powtarza się całe znaki: xD xD xD ‘duży śmiech’ lub :O :O ‘wielkie zdziwienie’.

Od tego czasu emotikony mogły zarówno uzupełniać wypowiedź o wyrażane bezpośrednio reakcje emocjonalne, jak i nawet je zastępować, tak jak w przykładowym dialogu SMS-owym:

– Dziękuję za zaświadczenie. Bardzo mi pomogło, bo sytuacja była patowa ;(

– Drobiazg <3

– No nie bardzo, musiałbym specjalnie po to przyjeżdżać, dzięki.

_ :)¹⁰

Źródło: zbiory własne.

Wśród najpopularniejszych znaków tego typu – oprócz wskazanych wyżej – znalazły się np.:

;) ‘żart’, ‘puszczanie oka’

:’( ‘płacz’

:/ ‘irytacja’

>:( ‘złość’

:-* ‘uściski’

:p ‘pokazywanie języka’

:# ‘usta na kłódkę’, ‘sekret’

:^) ‘nie wiem’

[*] ‘żal’, ‘znicz pamięci’

Źródło: http://web.archive.org/web/20140405043937/http://messenger.msn.com/Resource/Emoticons.aspx (dostęp: 12.11.2019).

Z biegiem czasu pod wpływem japońskiej konwencji mangowej (manga to specyficzna technika ozdabiania rysunków lub synonim japońskiego komiksu) zaczęto używać znaków w prostej pozycji bez konieczności odwracania ich o 90 stopni. Są to tzw. emotikony mangowe (kaomoji). Nie trzeba ich „obracać”, aby skojarzyć układ graficzny z odpowiednim wyrazem twarzy, niemniej jednak dla przeciętnego Europejczyka tylko niektóre z tych znaków graficznych są semantyczne (mają treść odnoszącą się do rzeczywistości). np.:

(^_^) (•^_^•) – ‘radość’, ‘uśmiech’

(O_O) (O.O) – ‘zdziwienie’, ‘zdumienie’

(>_<) (>.<) – ‘złość’

(*^o^*) – ‘ekscytacja’

(^_~) (^_-) (^.~) (^.-) – ‘puszczanie oka’

Źródło: http://japaneseemoticons.me/all-japanese-emoticons/ (dostęp: 05.12.2019).

Niektóre z emotikonów znakowych (nazwa jest opozycją do tzw. emotikonów obrazowych) są tworzone głównie w celach ludycznych, a niekiedy nawet dla zakłócenia komunikacji. Jako przykład można podać ‘Lenny Face’. Emotikon ten pierwszy raz pojawił się 18 listopada 2012 r. na fińskim forum Ylilauta w jednym z komentarzy na temat rozwijanego wątku. Dziś nagromadzenie „twarzy Lenny’ego” w różnych konfiguracjach sygnalizuje czynność spamowania, ironii lub złośliwości:

Źródło: http://www.obrazki.jeja.pl/167222,wiele-pieknych-widokow-jest-tam.html (dostęp: 09.08.2017); Wileczek 2018: 198.

Pod koniec lat 90. XX w. pojawiły się emotikony obrazowe, czyli tzw. emoji (wym. jap. Słowo powstało z połączenia elementów: e (jap. obraz) i moji (jap. litera, znak) i oznacza znak rysunkowy, piktogram (Blagdon 2013). Za twórcę emoji uważa się Japończyka Shigetaka Kurita zajmującego się komunikacją mobilną. Stworzył on małe „ikonki” w formie obrazów (składające się z pikseli), które zabierały zdecydowanie mniej miejsca w komunikatach niż grafika znakowa.

Z biegiem czasu upowszechniły się one najpierw w Stanach Zjednoczonych, potem w Europie, po wprowadzeniu ich do programów działających w telefonach mobilnych typu iPhone, a następnie na urządzeniach z systemami Android, a także w środowiskach typu Windows (komputery PC). W zależności od używanej aplikacji emotikony obrazowe różnią się od siebie wyglądem lub kolorem. Ich zbiór jest sukcesywnie poszerzany i aktualizowany. Potoczne nazwy to smiles, emotki lub po prostu buźki od kształtu uśmiechniętej lub smutnej twarzy. Dostępne są we wszystkich komunikatorach w formie statycznej lub animowanej. „Uśmieszki” generowane z klawiatury są rozpoznawane przez aplikacje i automatycznie zamieniane na buźki, różniące od siebie (ryc. 2.2):

Apple Google Windows Samsung

Rycina 2.2. Uczucie zmieszania („twarz zmieszana”) według różnych twórców

Źródło: https://blog.emojipedia.org/five-emojis-apple-should-change-in-ios-10/ (dostęp: 06.12.2019).

Emoji są to z jednej strony obrazowe odpowiedniki znanych i mniej znanych emotikonów emocji, jak w przykładach z ryciny 2.3.:

Rycina 2.3. Przykłady emotikonów obrazowych i ich znaczeń

Źródło: https://www.emojimeaning.com/pl/emoji (dostęp: 06.12.2019).

– z drugiej ikoniczne odwzorowanie różnych osób, przedmiotów, stanów, doświadczeń człowieka. Są to znakowe reprezentacje, m.in.:

osób (np.: student , siwy mężczyzna , księżniczka , rodzina );

codziennych potrzeb (np.: głód , pragnienie , potrzeba fizjologiczna );

przedmiotów (np.: tort , świeca , pizza , flaga ),

zjawisk przyrodniczych (np.: stan pogody , rośliny , zwierzęta ),

podróży i transportu (np.: drogi , miejsca , zabytki ) itd. (zob. Wileczek 2018: 197).

O popularności znaków tego typu świadczy fakt, że na stronie https://www.emojimeaning.com/pl/emoji zebrano aż 2027 takich elementów.

Emotikony występują także pod postacią dynamicznych e-gifów oraz – znacznie rzadziej – znaków dźwiękowych, „wrzaskunów”. Zakres ich stosowania jest bardzo szeroki, choć oczywiście największy w tekstach elektronicznych: są wykorzystywane podczas komunikacji SMS-owej, przez popularne komunikatory, np. Messenger i Whatsapp, podczas konwersacji na portalach i w grupach społecznościowych, w dyskusji na forach, w komentarzach do artykułów i wpisów na blogach, a także w korespondencji e-mailowej. Coraz częściej przenikają także do odmiany pisanej komunikacji tradycyjnej, można je znaleźć w postaci marginaliów, np. w kartkówkach i sprawdzianach uczniów, listach czy notatkach itp. (zob. www.wyciagamykarteczki.pl.).

Popularność emotikonów w kulturze popularnej, szczególnie wśród młodego pokolenia, jest tak duża, że aspirują one nie tylko do rangi równoległego kodu komunikacyjnego, ale stają się także „postaciami” w tekstach kultury. Ciekawym przykładem ich kulturowego oddziaływania jest film pt.: Emotki, w którym bohaterami są „buźki” zamieszkujące wirtualną przestrzeń smartfonów (2017, Sony Pictures Animation). Z kolei firma Pepsi w ramach kampanii reklamowej Say it with pepsi (Powiedz to z Pepsi) postanowiła wykreować na wzór emoji nowe znaki do komunikacji z nabywcami ich produktów, tzw. PepsiMoji (hybryda Pepsi + emoi). Na puszkach zamiast logo produktu pojawiają się stworzone przez marketerów emotikony – które – zgodnie z zapowiedzią – mogą nie tylko ułatwić komunikację na wzór poręcznych piktogramów (komunikacja bez granic), ale także animować oddziaływanie semantyczne i integracyjne. Jak deklarują przedstawiciele firmy: „Nasz język PepsiMoji przyczyni się do wielu nieoczekiwanych, spontanicznych rozmów i działań na całym świecie, tym samym wykraczając poza oczekiwania związane z emotikonami” (Carla Hassan; cyt. za https://www.signs.pl/miliard-emotikonow-na-butelkach-i-puszkach-w-kam [dostęp: 06.12.2019]). Wskazane przykłady ilustrują fakt, że współczesne emotikony to nie tylko poręczne „dodatki” do komunikowania odczuć, stanów czy emocji, ale ważne elementy w tworzeniu uniwersalnego kodu komunikacyjnego.

Jeśli chodzi funkcję semiotyczną, to omawiane znaki są efektem powszechnej tendencji do wideowerbalizmu, czyli wprowadzania do porządku pisma porządku ikonicznego (Vandendorpe 1999: 142). Emotikony uważa się powszechnie za „znaki umowne, ikoniczne, motywowane sekundarnie”, powstałe na „podstawie podobieństwa do symbolizowanych zjawisk” (Szczęk 2006: 180).

Jednostkom tym w procesie komunikacji przypisuje się kilka istotnych funkcji. Poza wspomnianą już funkcją wyrażania czy zastępowania emocji, stanów psychicznych i egzystencjalnych nadawcy emotikony wpływają na szybkość komunikacji, wychodzą też naprzeciw jej momentalności i okazjonalności. Ponadto pozwalają na szybki komentarz lub niezobowiązujące zakończenie rozmowy. Służą też skracaniu dystansu między rozmówcami, bo powszechnie wiadomo, że powinny być używane w konwersacji i korespondencji nieoficjalnej (Jurek 2006: 154). Wspomina się również o możliwości łagodzenia treści lub nadawaniu wypowiedzi tonu osobistego czy nawet spontanicznego (por. Szczęk 2006: 181) przez substytucję reakcji niewerbalnych, np. machania ręką, przesyłania całusa, wykonywania gestu OK itp. Dzieje się tak, ponieważ oprócz aspektu ikonicznego (forma znaku wykazuje podobieństwo do grymasu towarzyszącego danej emocji, ewentualnie atrybutu jakiegoś zachowania czy osoby) znaki te mają charakter konsytuacyjny i kontekstowy. Stają się indeksem tego, co w danym momencie dzieje się z nadawcą: jego śmiechu, płaczu, zakłopotania, gniewu, spożywania posiłku, choroby itp. Można także zaobserwować znaczną arbitralność tych znaków, ale skonwencjonalizowanie (stałość znaczenia) postępuje wraz z ich upowszechnieniem oraz potencjałem ikonicznym, czyli stopniem podobieństwa do desygnatu. W związku z tym następuje reprodukcja jednostek nie tylko odnoszących się do różnych elementów rzeczywistości i różnych stanów nadawcy, ale także ich kategoryzowanie i różnicowanie wewnątrz danej kategorii. Na wzór synonimów językowych powstają ciągi emotikonów synonimicznych. Oto przykład:

intensywność radości: wesołość, dobry nastrój, śmiech do łez – ;

intensywność smutku: złe samopoczucie, duży smutek, rozpacz – ;

intensywność strachu: zdumienie, przerażenie – ;

intensywność gniewu: złość, zawiść, wściekłość – .

Źródło: https://lifehacking.pl/slownik-znaczenie-emoji/ (dostęp: 06.12.2019).

Na koniec warto także zwrócić uwagę na fakt, że podobnie jak znaki językowe, tak emotikony typograficzne (w mniejszym stopniu obrazowe) są symbolami, bo ich znaczenie w dużej mierze stabilizuje się na podstawie konwencji. Niemniej jednak nie przejawiają one podstawowej cechy znaku werbalnego – dwuklasowości. Stanowią więc tylko zbiór, a nie system pozwalający budować złożone konstrukcje tekstowe. Owszem, istnieją próby tworzenia wypowiedzi z samych emotikonów, ale ich odczytanie odbywa się zawsze literalnie i pojedynczo, a nie globalnie. Wydaje się więc, że choć „kod emoji” wypełnia kilka z kryteriów języka (np. arbitralność, kreacyjność, uniwersalność), to nie pozwala budować złożonych komunikatów (np. brak dwuklasowości, autonomiczności). Niemniej jednak emotikony coraz częściej wchodzą w filiacje z językiem werbalnym. Stanowią niekiedy swoiste substytuty wyrazów (przynajmniej w świadomości niespecjalistów), np. emotikon XD w 2016 r. został uznany za Młodzieżowe Słowo Roku, a emotka oznaczająca ‘radość do łez’ (synonim <LOL>) – przez Oxford English Dictionary za Słowo Roku 2015.

Ponadto badania dowodzą, że posługiwanie się emotikonami nie tylko w znacznym stopniu reguluje sposób postrzegania rzeczywistości przez osoby komunikujące się, ale także kształtuje osobowość. Okazało się bowiem, że użytkownicy używający więcej „buziek” o pozytywnych konotacjach są bardziej optymistyczni, przyjaźni, otwarci; istnieje więc prawdopodobieństwo, że w większym stopniu rozwiną swoje kompetencje społeczne i odniosą życiowy sukces (Huang, Yen, Zhang 2008: 466–473).

Bibliografia i literatura zalecana

Bartmiński J. (2004/2005), Pytania o przedmiot językoznawstwa: pojęcia językowego obrazu świata i tekstu w perspektywie polonistyki Integralnej, „Postscriptum”, 2–1(48–49), s. 114–125.

Blagdon J. (2013), How emoji conquered the world, [on-line:] https://www.theverge.com/2013/3/4/3966140/how-emoji-conquered-the-world (dostęp: 06.12.2019).

Czajkowski M. (2002), Wielka encyklopedia Internetu i nowych technologii, Kraków: Wydawnictwo Edition.

Chmura R. (2001), Internetowe akronimy i emotikony, [w:] T. Zasępa (red.), Internet. Fenomen społeczeństwa informacyjnego, Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, s. 105–110.

Hockett Ch. (1979), Zagadnienie uniwersaliów w języku, [w:] A. Weinsberg, H. Kurkowska (red.), Językoznawstwo strukturalne, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 209–229.

Huang A.H. Yen D.C. Zhang X. (2008), Exploring the Potential Effects of Emoticons „Journal Information and Management”, 45 (7), s. 466–473.

Jarzak vel Dobosz K. (2014), 25 ciekawych faktów na temat języków, [on-line:] https://www.sekretypoliglotow.pl/25-ciekawych-faktow-na-temat-jezykow/ (dostęp: 10.11.2019).

Jurek W. (2006), Emotikon – ozdoba czy konieczność?, [w:] K. Michalewski (red.), Wyrażanie emocji, Łodź: Vandenhoeck & Ruprecht, s. 144–153.

Kapuścińska A. (2012), Więcej niż „buźki”. Emotikony jako sposób przenoszenia tradycyjnych symboli do komunikacji internetowej na przykładzie symbolu ryby, „Język, Szkoła, Religia”, VII/1, s. 64–75.

Milewski T. (2004), Językoznawstwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Morris Ch. W. (1971), Writings on the General Theory of Signs, The Hague–Paris: Mouton.

Nowak T. (2011), Język w świetle odkryć nauki, Kraków: Wydawnictwo Petrus.

Peirce Ch. S. (1997), Wybór pism semiotycznych, tłum. R. Mirek, A. J. Nowak, Warszawa: Znak – Język – Rzeczywistość – Polskie Towarzystwo Semiotyczne.

Peirce Ch. S. (1998), The Essential Peirce. Selected Philosophical Writings, vol. 2, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press.

Polański K. (2003), Język, [w:] K. Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, s. 269–270.

Saussure F. de (2002), Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Skałba Ł. (2015), Emotikony językiem XXI wieku. Używając ich, gwaratujesz sobie lepsze życie, [on-line:] https://lukaszskalba.komorkomania.pl/33107,emotikony-emoji (dostęp: 21.02.2020).

Szczęk J. (2006), Emotikony – wyrażanie emocji w nowych technikach komunikacyjnych, [w:] K. Michalewski (red.), Wyrażanie emocji, Łodź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 179–186.

Vajda E. (2001), Linguistics 201, [on-line:] http://pandora.cii.wwu.edu/vajda/ling201/ling201home.htm (dostęp: 10.11.2019).

Vandendorpe Ch. (2008), Od papirusu do hipertekstu. Esej o przemianach tekstu i lektury, tłum. A. Sawisz, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Wileczek A. (2018), Kod młodości. Młodomowa w kontekstach społeczno-kulturowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wierzbicka A. (2011), Uniwersalia ugruntowane empirycznie, „Teksty Drugie”, 1–2, s. 13–30.