Читать книгу Język i komunikacja. Wprowadzenie dla pedagogów - Anna Wileczek - Страница 13

Wspomniany wyżej Peirce przyjmuje bardzo szeroką definicję znaku, według której będzie nim wszystko, co przez daną osobę może zostać zinterpretowane jako określenie czegoś innego (Peirce 1998: 478). Innymi słowy znak to postrzegany zmysłami element rzeczywistości, wywołujący określone skojarzenia i kierujący odbiorcę ku pewnym znaczeniom, np. czarna chmura jest znakiem nadchodzącej burzy, dźwięk dzwonka przy drzwiach informuje o przyjściu gościa, a czerwone światło na skrzyżowaniu oznacza „stój”. Czy zatem każdy element rzeczywistości jest znakiem? Nie, ale wszystko może nim być, gdy za pomocą przedmiotu, cechy, zjawiska, zdarzenia, zachowania, gestu kierujemy uwagę na coś innego, wykraczającego poza zwykłe stwierdzenie faktu.

Jak dowodził de Saussure, każdy znak językowy ma formę i odpowiadającą jej treść pojęciową. Forma (strona oznaczająca – signifiant) ma charakter materialny i musi być postrzegana zmysłowo. Dlatego można wyróżnić tyle typów znaków, ile zmysłów: wzrokowe (wizualne), słuchowe (dźwiękowe), węchowe, dotykowe, smakowe. I tak czarna wstążka w klapie marynarki, podniesiony do góry kciuk, dźwięk klaksonu samochodowego, zapach rosołu, uścisk dłoni, słodki smak czekolady to tylko formy potencjalnych znaków. Treść natomiast (strona oznaczana – signifié) to znaczenie przypisane do danego znaku, które jest interpretowane przez odbiorcę. Dlatego wskazane wyżej przykłady mogą być rozumiane kolejno jako: ‘żałoba’, ‘ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem w ruchu drogowym’, ‘wkrótce obiad’, ‘powitanie, sympatia’ lub ‘czekolada mleczna’.

Relacja między formą i treścią nazywana jest relacją oznaczania. Trzeba jednak pamiętać, że ma ona charakter mentalny, bo znaczenie z formą znaku jest łączone dzięki pojęciom, czyli obrazom mentalnym utrwalonym w świadomości człowieka. W związku z tym znak odnosi się do elementu rzeczywistości, czyli desygnatu, nie bezpośrednio, ale według schematu: forma znaku – treść pojęciowa – desygnat.

Biorąc pod uwagę sposób ustanawiania związku między formą i treścią, znaki można podzielić na: naturalne (związek naturalny, nieustanowiony przez człowieka), w tym symptomy (objawy, np. wysoka temperatura ciała jako symptom choroby, dym jako symptom ognia) i ikony (obrazy oparte na naturalnym podobieństwie między formą i treścią, np. fotografia portretowa odzwierciedla podobieństwo do osoby), oraz konwencjonalne (związek umowny, ustanowiony przez członków danej wspólnoty), w tym symbole (związek między oznaczającym a oznaczanym jest utrwalony kulturowo). Oczywiście znaki ikoniczne występują także wśród znaków konwencjonalnych, a są to – jak wskazuje Peirce – znaki obrazowe (np. piktogramy), diagramy (odzwierciedlenie podobieństwa struktury) czy metafory (uwydatnienie istotnych cech przedmiotu, do którego się odnoszą).

Wskazany badacz do podziału znaków na znaki symboliczne i ikoniczne dodaje znaki indeksowe, związane ze współwystępowaniem formy i treści w tym samym czasie lub miejscu (np. szczekanie psa – ‘ktoś obcy zbliżył się do gospodarstwa’, znak drogowy z napisem „Kutno” – ‘początek miasta’). Proces tworzenia i przetwarzania znaków, ale przede wszystkim ich interpretowania, Peirce nazywa semiozą (Peirce 1997: 95).

Trzeba dodać, że ze względu na relacje między nadawcą i odbiorcą wskazane znaki mogą być jednostronne (tylko nadawca), tj. znaki naturalne, i dwustronne (nadawca i odbiorca), tj. znaki konwencjonalne. Te drugie, ponieważ są nadawane celowo, noszą nazwę sygnałów (Milewski 2004). Wśród nich są np. uśmiech, gest serca, słowo cześć, wręczana czerwona róża itp. Dodatkowo można je nazwać sygnałami semantycznymi, ponieważ odsyłają do znanej nadawcy i odbiorcy określonej treści pojęciowej: ‘sympatia’, ‘życzliwość’, ‘powitanie’, ‘miłość’, oddanie’, ‘serdeczność’. Z kolei sygnały niesemantyczne (inaczej apele) to wprawdzie znaki nadawane celowo, ale odwołujące się do uczuć, emocji i wyobraźni, są zatem pozbawione treści pojęciowej (np. dźwięki muzyczne, taniec, malarstwo abstrakcyjne).

Wśród sygnałów semantycznych za Tadeuszem Milewskim (2004) można wyróżnić także sygnały arbitralne (znaki o umownej i niezmiennej relacji oznaczania), które mogą mieć charakter jednoklasowy (jednostkowy, ponieważ tworzą tylko zbiory, np. znaki drogowe), lub dwuklasowe, tworzące system (tu należałoby umieścić np. bezfonemowe – znaki punktowe w alfabecie Braille’a, oraz fonemowe – np. znaki językowe).

Co ciekawe, w rozwoju mowy pojawiają się poszczególne rodzaje znaków, począwszy od symptomów – znaków niecelowych (np. krzyk dziecka na skutek potrzeby biologicznej), przez apele (np. płacz dziecka domagającego się konkretnej zabawki, obliczony na wywołanie określonej reakcji matki), znaki ikoniczne (np. wyrazy dźwiękonaśladowcze), sygnały jednoklasowe (np. pierwsze sylaby: ma-ma, ba-ba, pa-pa) i na samym końcu dwuklasowe sygnały fonemowe, czyli wyrazy.