Читать книгу Język i komunikacja. Wprowadzenie dla pedagogów - Anna Wileczek - Страница 14

Znakiem w języku określa się jednostkę posiadającą znaczenie. Przyjmuje się często, że są to po prostu wyrazy – (np. kotek, mleko, mój, nocny), a ściślej leksemy, czyli abstrakcyjne jednostki systemu języka reprezentowane w tekście przez formy wyrazowe. Trzeba jednak pamiętać, że najmniejszą cząstką znaczącą w języku jest morfem, który stanowi podstawę struktury wyrazów. W takim podejściu wyrazy są traktowane jako znaki proste – jednomorfemowe (np. dom, brzeg, sól) i złożone – wielomorfemowe (np. dzienny, zagranica, naramiennik). Dla ścisłości trzeba dodać, że pojęcie znaku pojawia się także na płaszczyźnie wykonania językowego (parole), wówczas można mówić o tekście/wypowiedzi jako całościowym makroznaku (Bartmiński 2004/2005: 123).

Jak znak językowy prezentuje się na tle innych znaków w kulturze? Odróżnia się od znaków niejęzykowych strukturą linearną (niewielowymiarową), opartą na następstwie czasowo-przestrzennym elementów dźwiękowych czy też graficznych, które tworzą jego formę. Ma zatem formę (signifiant) dźwiękową lub graficzną, której przypisano jakąś treść pojęciową (signifié). W zależności od tego wyróżnia się subkod wokalno-słuchowy (mowa) lub wzrokowo-trwały (pismo)⁴.

Znak językowy ma charakter konwencjonalny, gdyż związek między formą i treścią jest umowny, wiąże się z określoną konwencją kulturową. Dlatego można określić go także symbolem. Często nawet określenie symbol językowy jest traktowane synonimicznie do terminu znak językowy. Można to wyjaśnić na przykładzie; otóż nie ma żadnego podobieństwa między kształtem lub brzmieniem słowa drzewo a występującym w przyrodzie drzewem, toteż tylko konwencja, która ukształtowała się historycznie i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, jest wyznacznikiem relacji między formą a treścią.

Znak językowy jest dwustronny, ponieważ jest celowo kierowany przez nadawcę do wybranego odbiorcy i przez niego odbierany. Zawiera jakąś informację – treść, która odnosi się do pewnych aspektów rzeczywistości. Dysponuje także repertuarem specyficznych „atrybutów”.

W zestawieniu najistotniejszych cech znaku językowego według Charlesa F. Hocketta (1979: 209–229) należy ująć:

Arbitralność

Relacja między formą a treścią znaku językowego jest arbitralna, czyli narzucona z góry, określona raz na zawsze na mocy konwencji, nie zaś podobieństwa, i nie podlega dowolnym zmianom. Przykładem mogą być wyrazy: die Liebe, love, любовь, które oznaczają to samo pojęcie, czyli uczucie miłości, choć forma znaku – zarówno graficzna, jak i dźwiękowa – jest dla każdego języka inna.

Istnieją znaki językowe, które mają charakter ikoniczny lub raczej – pozornie ikoniczny. Są to onomatopeje ‘wyrazy dźwiękonaśladowcze’ i wykrzykniki, np. kukuryku, hau hau, świst, auć! Okazuje się, że pomimo podobieństwa do odgłosów natury są znakami konwencjonalnymi, gdyż te same treści w zależności od specyfiki języka mają inne realizacje dźwiękowe, np. pol. kukuryku – ang. cock-a-doodle-doo, fr. cocorico, niem. kikeriki, szw. kuckeliku. Dzieje się tak, ponieważ – jak pisał de Saussure: „[obraz akustyczny] nie jest dźwiękiem materialnym, czymś czysto fizycznym, lecz psychicznym odbiciem tego dźwięku, wyobrażeniem, jakie nam o nim daje świadectwo zmysłów” (de Saussure 2002: 90).

Semantyczność

Znak językowy jest semantyczny, ponieważ odsyła odbiorcę do przedmiotów, zjawisk i przeżyć znanych z rzeczywistości. Posługując się znakiem, możemy odnieść się do konkretnej sytuacji czy rzeczy. Znaczenie, które posiada znak językowy, ujawnia się jednak na dwa sposoby. Albo odnosi się przez pojęcie do całej klasy przedmiotów określanych danym znakiem, albo wskazuje na określony element danej klasy. Pierwszy przypadek zachodzi w zdaniu: Niedźwiedź jest bardzo groźnym zwierzęciem (pojęcie niedźwiedzia – „niedźwiedziowatość”), drugi: Ten niedźwiedź jest ulubieńcem publiczności (konkretny reprezentant niedźwiedzi). Są to nazwy pospolite (apelatywy – od łac. appellativum).

Niesemantyczne są w języku nazwy własne (łac. nomina propria), ponieważ służą do wyróżniania, wskazywania pojedynczych obiektów, np. Warszawa, Nida, Ala. Zapisujemy je dużą literą w przeciwieństwie do nazw pospolitych, notowanych małą literą. Warto zwrócić uwagę na zjawisko apelatywizacji, polegającej na przeniesieniu nazwy własnej do klasy nazw pospolitych, np. Donkiszot ‘bohater Cervantesa’ to nomen proprium ‘nazwa własna’, ale donkiszot, czyli każdy ‘niepoprawny marzyciel’ – to appellativum ‘rzeczownik pospolity’.

Dwuklasowość

Dwuklasowość, dwoistość strukturalna, dualność czy podwójne rozczłonkowanie to terminy odnoszące się do dwustopniowego charakteru znaku językowego. Oznacza to, że język jest zorganizowany na dwóch poziomach – pierwszy to znaki niższego rzędu (znaki pierwszej klasy), które mogą się łączyć i tworzyć na poziomie drugim znaki wyższego rzędu (znaki drugiej klasy).

Trzeba także pamiętać, że w języku występują jednostki posiadające znaczenie i jednostki nieznaczące. Pierwsze to samodzielne morfemy i leksemy (reprezentowane przez wyrazy), drugie zaś nie występują samodzielnie, lecz są budulcem pierwszych – fonemy (reprezentowane przez głoski). Stanowią swoiste „cegiełki”, które układają się w kombinacje o przypisanym znaczeniu. Omawiana dwoistość znaku jest widoczna na każdym poziomie języka:

Tabela 2.1. Dwuklasowość znaków językowych

Znaki pierwszej klasy	Znaki drugiej klasy
Fonem	k, o, t	Morfem	kot
Morfem	kot- + -ek	Leksem	kot kotek
Leksem	kot przyjaciel człowiek być	Zdanie (typ, schemat)	Kot jest przyjacielem człowieka.
Zdanie	Kot jest przyjacielem człowieka.Wiedzieć to. Nie trzeba być hodowcą kotów.Często jednak chodzi własnymi ścieżkami.Człowiekowi nic do tego.	Tekst(wypowiedź)	Nie trzeba być hodowcą kotów, żeby to wiedzieć: kot jest przyjacielem człowieka! Często jednak chodzi własnymi ścieżkami i człowiekowi nic do tego.

Źródło: opracowanie własne.

Należy podkreślić, że znaki złożone ze znaków prostych są najczęściej ciągami lub kombinacjami tych drugich, dlatego mówi się o dyskretności znaków, czyli podzielności, a nie ciągłości. Drobna zmiana w organizacji ciągu oznacza sporą różnicę w niesionej przez znaki treści, np. antykwariat lub antyk wariat; Po nogach Pani Barbary przeszedł lub Pono gach pani Barbary przyszedł. Znaki są dyskretne także w sensie semantycznym, bowiem wprowadzają kategoryzację elementów rzeczywistości, wyróżniając je z „tła”. Przez to postrzegany i nazywany świat przestaje być „ciągły”.

Autonomiczność

Znaki językowe dają możność posługiwania się nimi w celu mówienia o rzeczach odległych w czasie i przestrzeni. Za pomocą wyrazów można odnieść się do sytuacji, które wydarzyły się daleko i dawno temu, a także tych, które dopiero się wydarzą. Nie trzeba się ograniczać do wskazywania tego, co zdarza się tu i teraz. Można powiedzieć np.: Widziałem już Saharę, jadę więc do Norwegii, aby zobaczyć prawdziwy lodowiec. Dzieci umiejętność zaznaczania dystansu czasowego nabywają na późniejszym etapie akwizycji języka, ale już czterolatek, budując narrację, opowiada nie tylko o tym, co się dzieje w teraźniejszości, ale także o tym, co się zdarzyło w przeszłości. Potrafi także opowiedzieć, co chciałby uzyskać później.

Kreatywność

Kreatywność znaków językowych, inaczej produktywność, polega na możliwości tworzenia nowych znaków z elementów już istniejących. Wybierając komponenty, np. k, o, t, można utworzyć kilka znaków językowych, np. kot, tok, kto, oko, oto, to, ok. Tym samym produktywność daje możliwość nazywania nowych bytów. Poza tym żaden język naturalny nie jest skończonym systemem znaków, bo liczba zdań i tekstów jest nieskończona, np. leksemy: kot, pan, lubić przy zastosowaniu poszczególnym kategorii gramatycznych, m.in. liczby, przypadka, czasu, strony, tworzą następujące zdania: Kot lubi pana; Koty lubią panów; Koty lubiły panów; Kot jest lubiany przez pana; Pan lubi kota; Panowie lubią koty; Panowie lubili koty itp. W związku z tym mówi się o otwartości systemu językowego.

Warto jeszcze w tym miejscu dookreślić kwestię zmienności znaku językowego. Sprowadza się ona do tego, że znaczenie i forma fonetyczna lub graficzna (pomimo arbitralności znaku) mogą ewoluować, jednak wymaga to długiego okresu historycznego (przynajmniej jeśli chodzi o standardową odmianę języka). Często tak długiego, że zmiana nie jest możliwa do zaobserwowania przez jednostkę. Potwierdzają to przykłady zapisu wyrazów zarówno z doby staropolskiej: *Dambnizia ‘Dębnica’, *ktore ‘które’, *peckle ‘piekle’, *uznaie ‘uznaje’, jak i z pierwszej połowy XX w., gdy pisano: *Kuryer Codzienny, *redakcya, *administracya, *tem samem, *położenie materjalne⁵.

Znaczenie znaku językowego może ulegać następującym zmianom:

 • przesunięciu lub zmianie znaczenia, np. ciekawy – stp. ciekać ‘szybko biec’, stp. ‘szybko biegający’, śrp. ‘szybko upływający’, nwp. ‘interesujący’6;

 • zwężeniu, np. złodziej – stp. ‘ten, który czyni zło’, nwp. i wsp. ‘ten, kto kradnie’;

 • rozszerzeniu i rozszerzeniu metaforycznemu, np. słuszny – stp. ‘ten, który zasługuje na słuchanie’, nwp. i wsp. ‘właściwy, aprobowany’; postęp – śrp. ‘chód, postępowanie’, nwp. i wsp. ‘ciąg procesów, zmian zmierzających ku coraz doskonalszemu stanowi’;

 • pejoratyzacji (pogorszeniu), np. flejtuch – stp. ‘opatrunek z szarpi używany do tamowania krwi’, nwp. i wsp. potocznie ‘człowiek nieporządny, niechlujny, niedbały; brudas’;

 • melioryzacji (polepszeniu), np. kobieta (od kob ‘chlew’) – stp. ‘osoba pracująca w chlewie’, nwp. i wsp. ‘dojrzała osoba płci żeńskiej’.