Читать книгу Bizancjum ok. 500-1024 - Группа авторов - Страница 34

Istnieją różnego rodzaju skróty do badań nad Bizancjum – w sensie dosłownym chodzi o atlasy. Większość aspektów jego historycznej geografii rzetelnie opisuje John Haldon w The Palgrave atlas of Byzantine history300, zaś wczesne fazy cesarstwa i Kościoła chrześcijańskiego szczegółowo przedstawione są w The Barrington altas i The atlas of the early Christian world301. W języku angielskim dostępne są także szczegółowe atlasy historyczne sąsiednich ludów i regionów302. Podobnie jest w przypadku religijnych i innych ruchów z zewnątrz, które miały jakiś wpływ na losy cesarstwa303. Internetowe przewodniki najprawdopodobniej jeszcze bardziej poszerzą horyzonty nie tylko w sferze geografii, ale także sztuki i kultury wizualnej304.

The Oxford dictionary of Byzantium omawia niemal każdy aspekt Bizancjum w ciągu wieków, od duchowego po archeologiczny, natomiast ogólny obraz prezentowany jest w The Oxford handbook of the Bizantine studies305. Na początku obecnego stulecia ukazało się kilka innych prac zbiorowych o charakterze wprowadzeń lub ogólnych kompendiów306. Główne referaty i abstrakty z XXI Międzynarodowego Kongresu Badań nad Bizancjum (2006), jak również materiały konferencyjne opublikowane niedługo potem, podsumowują aktualny stan badań, a większość tych tekstów napisana jest po angielsku307.

Wspomnieliśmy już wcześniej o The economic history of Byzantium, opisującej świat bizantyjski od VII do XV wieku. Dysponujemy zatem wieloma przystępnymi wprowadzeniami do sztuki i archeologii Bizancjum, w tym wprowadzeniem do różnych form metaforyki autorstwa Maguire i Maguire (2007). Informacje na temat historii wszystkich form sztuki bizantyjskiej znajdują się (po niemiecku) w Reallexikon zur byzantinischen Kunst308, natomiast badania w języku angielskim i innych językach zachodnich, obejmujące praktycznie wszystkie aspekty historii i kultury późnej starożytności, opublikowano w kompendium Aufstieg und Niedergang der römischen Welt309. Zwięźlejsze kompendium stanowią eseje i artykuły tematyczne zebrane w Bowersock i in. (red.) (1999), które dotyczą antycznych światów chrześcijaństwa i islamu od połowy III do końca VII wieku. Chronologia istotnych wydarzeń politycznych, militarnych i kościelnych, opisana rok po roku w przedziale 330–1461, znajduje się w A chronology of the Byzantine empire310.

Prace te łatwo można uzupełnić informacjami zamieszczonymi w witrynie internetowej Prosopography of the Byzantine world311. Jest to pełna, rzetelna chronologia większej części XI i XII wieku, w której znajdują się też szczegółowe dane o ludziach wybitnych lub nieznanych. Zakres informacji jest bardzo szeroki: na przykład po wpisaniu hasła „murder” pojawia się wykaz wszystkich osób, które – jak się uważa – zostały zamordowane w tym okresie. Wartość jako wprowadzenia i źródła wiedzy kontekstowej zachowują w dalszym ciągu tradycyjne słowniki poświęcone kulturom i religiom najbliżej związanym z Bizancjum, zwłaszcza The Oxford classical dictionary, The Oxford dictionary of the Christian Church oraz The early Christian world312. Poprawione wydanie The encyclopedia of Islam zawiera hasła na temat terenów cesarstwa bizantyjskiego, obejmujące okres, kiedy nie znajdowały się one jeszcze pod stałym panowaniem muzułmanów313. W Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques występują hasła na temat ważnych terenów, rytów i osób w Kościele wschodnim, zaś Lexikon des Mittelalters daje wyważone i wnikliwe ujęcie Bizancjum i Zachodu314.

Mapa 3a. Archaiczne i inne mniej znane nazwy – centralne Śródziemnomorze

Mapa 3b. Archaiczne i inne mniej znane nazwy: Azja Mniejsza i Bliski Wschód

Ci, którzy – idąc na skróty – chcieliby nauczyć się przy okazji podstaw języka, którym Bizantyjczycy posługiwali się w mowie i piśmie, mają do wykorzystania wiele możliwości. Mogą zacząć od klasycznej attyckiej greki, której uczyli się członkowie elity, lub od greki nowotestamentowej, nie bardzo odbiegającej od codziennego języka wczesnośredniowiecznych Bizantyjczyków. Tych form greki można nauczyć się na kursach gramatyki klasycznej. Istnieją też dobre wprowadzenia dla osób, które chciałyby prześledzić historyczne związki między greką bizantyjską a jej dzisiejszą odmianą lub nauczyć się podstaw gramatyki współczesnej greki315. Szczegółowe objaśnienie pisma greckiego zarówno dla nowicjuszy, jak i specjalistów można znaleźć w artykułach zebranych w tomie Greek scripts, a dobiegają końca również prace nad nowym leksykonem greki bizantyjskiej, który będzie uzupełnieniem klasycznego słownika Liddella i Scotta316.

Ci wreszcie, którzy zaczęli się systematycznie sami uczyć lub zastanawiają się nad prowadzeniem jednego albo dwóch wykładów bądź całego kursu na temat historii Bizancjum, mogą zapoznać się z ofertą internetowej serii „jednodniowy specjalista”. Jeden z jej odcinków poświęcony jest nauczaniu o Bizancjum przez niespecjalistów. Oferuje pewne sugestie dotyczące tematów esejów lub prac zaliczeniowych, a także wykazy literatury. Wskazuje ponadto, kiedy standardowe zagadnienia związane z epoką średniowiecza na Zachodzie można pożytecznie wzbogacić o wymiar bizantyjski. W serii tej mowa jest również o historii Ormian, która ściśle łączy się z historią Bizantyjczyków317.

Skróty, o których mówiliśmy w tej części, powinny być na tyle jasne i komunikatywne, aby pomóc zrozumieć podstawowe fakty i zagadnienia historyczne nauczycielom, którzy nie są specjalistami w tym zakresie. Oni i ich uczniowie mają internetowy dostęp do źródeł przełożonych na język angielski oraz do przewodników po tych źródłach. Natomiast z bizantyjskimi krajobrazami, budowlami i metaforyką można odpowiednio zapoznać się za niezbyt dużą opłatą. W tym sensie liczne drogi do Bizancjum są obecnie tak szeroko otwarte dla podróżników, jak nigdy dotąd.