Читать книгу Ludzkie działanie - Ludwig Von Mises - Страница 58

Społeczeństwo jest wytworem ludzkiego działania. Ludzkim działaniem kierują ideologie. A zatem społeczeństwo i określony porządek społeczny to pochodne ideologii. Wbrew temu, co głosi marksizm, ideologie nie są produktem określonych stosunków społecznych. Oczywiście myśli i idee nie są tworem wyizolowanych jednostek. Myślenie to również efekt współpracy osób myślących. Żadna jednostka nie poczyniłaby postępów w myśleniu, gdyby musiała zaczynać wszystko od początku. Postępy te są możliwe jedynie dzięki poprzednim pokoleniom, które dopracowały się narzędzi myślenia – pojęć i terminów – oraz sformułowały określone problemy.

Każdy porządek społeczny został najpierw zaplanowany, a potem wprowadzony w życie. To, że czynnik ideologiczny jest pierwotny pod względem czasowym i logicznym, nie oznacza, że ludzie opracowują całościowy plan systemu społecznego, jak czynią to utopiści. Przedmiotem wcześniejszych przemyśleń nie jest sposób połączenia działań jednostek w zintegrowany system społecznej organizacji, lecz działania jednostek w stosunku do innych ludzi oraz już uformowanych grup jednostek w stosunku do innych grup. Zanim jeden człowiek pomoże drugiemu przy ścinaniu drzewa, trzeba obmyślić tę współpracę. Zanim dojdzie do transakcji barterowej, musi pojawić się pomysł wymiany towarów i usług. Jednostki biorące udział w takiej wymianie niekoniecznie są świadome tego, że ta wzajemność prowadzi do powstania więzów społecznych i pojawienia się systemu społecznego. Jednostka nie planuje i nie wykonuje takich działań, które zmierzałyby do zbudowania społeczeństwa. To jej sposób postępowania oraz związany z nim sposób postępowania innych prowadzi do wytworzenia się więzi społecznych.

Każda sytuacja społeczna jest skutkiem uprzednio stworzonych ideologii. W społeczeństwie mogą się pojawiać nowe ideologie, aby zastąpić dawniejsze i przekształcić system społeczny. Jednakże społeczeństwo stanowi zawsze wytwór ideologii, które je poprzedzają w wymiarze czasowym i logicznym. Działanie jest sterowane ideami; wciela w życie plan opracowany i obmyślany wcześniej.

Hipostazując lub antropomorfizując pojęcie ideologii, moglibyśmy powiedzieć, że ideologie mają władzę nad ludźmi. Władza to zdolność lub moc kierowania działaniami. Z reguły mówi się tylko o władzy sprawowanej przez człowieka lub grupę ludzi. A zatem definicja władzy brzmi następująco: władza to możliwość kierowania działaniami innych ludzi. Władca zawdzięcza swoje panowanie ideologii. Jedynie ideologie mogą dać człowiekowi moc wpływania na wybory i postępowanie innych ludzi. Przywódcą może zostać tylko ktoś, za kim stoi ideologia, która sprawia, że inni ludzie są ulegli i posłuszni. Władza nie jest więc czymś fizycznym i namacalnym, władza to zjawisko o charakterze moralnym i duchowym. Władza króla opiera się na akceptacji przez poddanych ideologii monarchicznej.

Ten, kto korzysta z władzy, by kierować państwem, czyli społecznym aparatem przymusu i przemocy, rządzi. Rządzenie to wykorzystanie władzy w sferze społecznej. Rządy zawsze opierają się na władzy, to znaczy mocy kierowania działaniami innych ludzi.

Możliwe jest oczywiście ustanowienie rządu opartego na wymuszaniu posłuszeństwa na nieprzychylnych mu ludziach. Cechą charakterystyczną państwa i rządu jest to, że stosują one przymus lub grożą jego użyciem wobec tych, którzy nie chcą mu ulec z własnej woli. Jednak rządy sprawowane za pomocą przymusu opierają się również na władzy ideologicznej. Temu, kto chce użyć siły, potrzebna jest dobrowolna współpraca niektórych osób. Jednostka, która całkowicie zależy od siebie, nie może rządzić wyłącznie za pomocą siły104. Potrzebuje ideologicznego poparcia określonej grupy, żeby podporządkować sobie inne grupy. Tyran musi mieć wokół siebie grupę popleczników, którzy są mu posłuszni z własnej woli. Ich spontaniczne posłuszeństwo stanowi narzędzie, którego potrzebuje do zawładnięcia innymi ludźmi. To, czy uda mu się narzucić swoją wolę, zależy od stosunku liczbowego między tymi dwiema grupami – grupą tych, którzy popierają go z własnej woli, i grupą tych, których zmusza do posłuszeństwa siłą. Choć tyran może przez pewien czas rządzić za pomocą mniejszości, o ile mniejszość jest wyposażona w broń, a większość nią nie dysponuje, to w dłuższej perspektywie mniejszość nie zdoła utrzymać większości w posłuszeństwie. Uciskana większość wznieci w końcu bunt i zrzuci jarzmo tyranii.

Trwały system rządów musi się opierać na ideologii, którą akceptuje większość. „Realny” czynnik, „realne siły”, które są podstawą rządu i dają rządzącym możliwość stosowania przemocy wobec opornych grup mniejszościowych, mają w istocie charakter ideologiczny, moralny i duchowy. Rządzący, którzy nie rozumieli tej pierwszej zasady sprawowania władzy i polegali na rzekomo niepokonanych siłach zbrojnych, lekceważąc znaczenie ducha i idei, musieli ostatecznie oddać władzę w wyniku przewrotu dokonanego przez przeciwników politycznych. W książkach politycznych i historycznych często pojawia się interpretacja władzy jako „realnego” czynnika, który nie zależy od ideologii. Jest to błąd. Termin Realpolitik ma rację bytu jedynie wtedy, gdy służy do określenia polityki, która uwzględnia ogólnie akceptowane ideologie, w odróżnieniu od polityki, która opiera się na ideologiach niedostatecznie akceptowanych, a więc niedających odpowiedniego oparcia dla systemu rządów.

Ten, kto przez władzę rozumie ciągłość dysponowania fizyczną lub „realną” siłą, a stosowanie przemocy uważa za fundament rządu, przyjmuje ograniczoną perspektywę niższego urzędnika odpowiedzialnego za pewien wycinek spraw związanych z wojskiem lub policją. Takim urzędnikom przydziela się określone zadania w systemie panującej ideologii. Ich przełożeni dają im do dyspozycji oddziały, które są nie tylko wyposażone, uzbrojone i przygotowane do walki, lecz także odpowiednio wdrożone do karnego wykonywania rozkazów. Dowódcy tych oddziałów traktują morale jako czynnik oczywisty, ponieważ sami działają również z takim nastawieniem i nawet nie potrafią wyobrazić sobie innej ideologii. Siła ideologii polega właśnie na tym, że ludzie podporządkowują się jej bez wahania i skrupułów.

Z punktu widzenia szefa rządu zagadnienia te wyglądają inaczej. Musi on starać się o utrzymanie odpowiedniego morale sił zbrojnych, a także zabiegać o lojalność pozostałej części społeczeństwa. Jedynie owe moralne czynniki stanowią „realne” podstawy, na których opiera się trwałość jego rządów. Jego władza kurczy się, gdy wspierająca ją ideologia traci siłę.

Niekiedy również mniejszości mogą zwyciężyć dzięki lepszym umiejętnościom wojskowym i ustanowić swoje rządy. Jednak taki porządek rzeczy nie może być trwały. Jeśli zwycięzcom nie uda się przekształcić z czasem systemu rządów opartego na sile w system zbudowany na poparciu ideologii przez rządzonych, to kolejny przewrót zmusi ich do oddania władzy. Wszystkie zwycięskie mniejszości, które ustanowiły trwały system rządów, utrzymały się przy władzy dzięki temu, że po pewnym czasie zdobyły przewagę ideologiczną. Uprawomocniły swoją władzę dzięki przyjęciu ideologii pokonanych lub jej przekształceniu. Kiedy jednak tak się nie stało, uciskana większość obalała rządy uciskającej mniejszości, wzniecając otwarty bunt lub stosując wytrwale opór ideologiczny105.

Jeśli wielkie podboje kończyły się budową trwałego porządku społecznego, to najczęściej wskutek tego, że najeźdźcy zawierali sojusz z tymi klasami podbitych narodów, które miały wsparcie panującej ideologii i z tego powodu były uznawane za uprawnione do rządzenia. Taki sposób postępowania przyjęli Tatarzy w Rosji, Turcy w księstwach naddunajskich oraz na Węgrzech i w Transylwanii, Brytyjczycy i Holendrzy w Indiach. Stosunkowo niewielka populacja Brytyjczyków mogła rządzić wieloma milionami Hindusów, ponieważ hinduscy książęta i arystokratyczni posiadacze ziemscy uważali, że brytyjskie rządy pozwolą im zachować dotychczasowe przywileje, i wspierali je w taki sam sposób, w jaki ogólnie akceptowana w Indiach ideologia wspierała wcześniej ich władzę. Angielskie imperium utrzymywało się w Indiach dopóty, dopóki opinia publiczna akceptowała tradycyjny system społeczny. Pax Britannica gwarantował zachowanie przywilejów książąt i właścicieli ziemskich oraz chronił masy od groźby wojen między księstwami i wewnętrznych wojen o sukcesję. Przenikające do Indii wywrotowe idee spowodowały upadek rządów brytyjskich i dziś zagrażają odwiecznemu porządkowi społecznemu tego kraju.

Zdarza się, że mniejszości odnoszą zwycięstwo dzięki swojej przewadze w dziedzinie technologii, co nie przeczy jednak ogólnej zasadzie. Uniemożliwienie większości dostępu do lepszej broni na dłuższą metę nie udaje się. Panowanie Brytyjczyków w Indiach było możliwe za sprawą czynników ideologicznych, a nie uzbrojenia106.

Opinia publiczna jakiegoś kraju może być podzielona w sprawie ideologii w taki sposób, że żadna grupa nie jest dość silna, by ustanowić trwały rząd. Wtedy pojawia się anarchia. Nie ustają rewolucje i walki wewnętrzne.

Tradycjonalizm jako ideologia

Tradycjonalizm to ideologia uznająca za słuszne i celowe zachowanie wartości, obyczajów i sposobu postępowania, które zostały przekazane przez przodków, lub za takie są uważane. Dla tradycjonalistów nie jest istotne, czy owi przodkowie byli praojcami w sensie biologicznym, ani czy istnieją podstawy do tego, żeby ich za takich uznać. Czasami za przodków uchodzą dawni mieszkańcy danego kraju lub wyznawcy tej samej religii albo prekursorzy w jakiejś określonej dziedzinie działalności. O tym, kto ma być uznany za przodka i co składa się na tradycję przekazywaną z pokolenia na pokolenie, decydują zasady związane z poszczególnymi odmianami tradycjonalizmu. Ideologia decyduje o tym, że jednych przodków otacza się szczególnym szacunkiem, a innych skazuje na zapomnienie. Zdarza się, że przodkami nazywa ona ludzi, którzy nie mają nic wspólnego z rzekomymi potomkami. Często konstruuje się „tradycyjną” doktrynę, korzeniami sięgającą bardzo niedawnych czasów, która różni się od ideologii głoszonych w rzeczywistości przez owych przodków.

Tradycjonalizm stara się też uzasadnić swoje założenia przez powoływanie się na sukcesy odniesione w przeszłości. Czy odpowiadają one prawdzie, to już osobne zagadnienie. Niekiedy badania historyczne obnażały błędy twierdzeń tradycjonalistów. Nie zawsze jednak prowadziło to do obalenia tradycjonalistycznej doktryny, ponieważ o istocie tradycjonalizmu nie stanowi prawda o zdarzeniach historycznych, lecz osąd tych zdarzeń, także błędny, oraz skłonność do wierzenia w to, czemu przypisuje się powagę związaną ze starożytnym pochodzeniem.