Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 11

I

Әдәбият тарихыннан шундый бер хәлне сөйлиләр: ХIХ йөз француз шагыйре Шарль Бодлер әле яшь, билгесез чагында танылган әдәбият тәнкыйтьчесе һәм язучы Теофиль Готье янына күрешергә килгән икән. Ихтимал, яшь шагыйрь француз әдәбиятының танылган вәкиленә үзенең беренче шигырьләрен алып килгәндер; ихтимал, аның өлкән әдиптән мактау сүзләре ишетәсе яки киңәш аласы килгәндер. Әмма Т. Готье аны сорау белән каршы алган:

– Сез сүзлекләр укыйсызмы? – дигән ул.

Бодлерның бәхете бар икән:

– Укыйм, – дигән ул, – һәм бик яратып укыйм.

А. Франсның язуына караганда, Т. Готье үз гомерендә бик күп сүзлекләр, белешмәлекләр, сәнгать, һөнәр турында күп кулланмалар укыган һәм сүзлекләрдән файдаланырга яратмаган язучыны язучы исемен йөртергә лаек түгел дип исәпләгән.

Нигә кирәк булды әле бу? Сүз башы бит «Карурман» иде. Шагыйрь Илдар Юзеевның шул исемдәге яңа китабын укыганда хәтергә төште бу, «Карурман»га кергән шигырьләрнең бер циклы тарихи темага язылган икән. Әнә шул шигырьләрне укыганда, шагыйрьнең бөтендөнья тарихы белән эш иткәнен, төрле чорларны, төрле халык вәкилләрен үзенә тасвирлау объекты иткәнен күрәсең. Монда ХVI йөз шагыйре, хан кабере сакчысы Мөхәммәдьярның сыкрану тавышын ишетәсең; монда зур акыл иясе, инквизиция корбаны Джордано Бруноның оптимистик авазын ишетәсең; китапта Пугачёвның көрәштәшләре Бәхтияр Канкаев һәм Мәсәгут Гомәрев; анда гали зат Н. Кибальчич һәм Х. Гримау, легендар шагыйрь Муса Җәлил… Никадәр язмышлар, никадәр тарихи материал, ничәмә-ничә шәхес. Шагыйрь әнә шулар арасында адашып, югалып калмыймы? Лирик хисләргә бирелеп, тарихи дөреслеккә хилафлык кылмыймы? Ягъни автор үз предметын яхшы беләме? Бер дә шикләнмичә әйтергә мөмкин, Илдар Юзеев тарихи фактлар белән сак һәм төгәл эш итә, үз предметына – тасвирлау объектына – зур җаваплылык белән карый.

Тарихи фактлар белән эш итүдә төгәллек һәм җаваплылык – язучының әдәби культура дәрәҗәсе күрсәткече. Бу – аксиома.

II

И. Юзеевның яңа шигырьләр җыентыгын укыганда, берничә нота әледән-әле рефрен булып яңгырап ала. Шуларның берсе – авыл, бүгенге заман колхоз авылы темасы. Шагыйрь гомерен никадәр генә шау-шулы шәһәрләрдә уздырмасын, туган туфрак, туган авыл темасы аның поэзиясенә башка барлык аһәңнәрне күмеп калдырып бәреп керә. Кем әйтмешли, аның бу аһәңдәге шигырьләреннән «кыр казы» исе килә. Бер карасаң, шагыйрь тыныч күктә калыккан тулган айны С. Есениндай «кулларына алып» сөя, «зәңгәр ефәк шәл сыман» тауларны «Ай башына бәйләргә» жәлләп тора. Икенче карасаң, Такташтай, бала чагын сагына, Такташча шукланып авылда бер йөрисе, сабый чактагыча йөрисе килә.

Ә кайбер шигырьләрендә С. Хәким белән бер нотада көйли; ерактан әнкәсе җибәргән мәтрүшкәләр аны «гамьсез төннәрдән» сискәндереп уята.

Хәер, шагыйрьнең гамьсез төннәре бармы икән? Әле күптән түгел генә аның иҗатына багышланган, «Казан утлары»нда басылган зур мәкаләдә Т. Галиуллин шагыйрьнең төп иҗат юлларын, андагы үзенчәлекне билгеләде. И. Юзеев иҗатындагы төп сыйфатны ул «югары мәгънәсендәге кешелеклелек» дип атый. Шулай икән, шагыйрь- нең «гамьсез төннәре юк». Әнә шуннан шагыйрьнең бу җыентыгындагы икенче бер рефренны да сизми калу мөмкин түгел: ул – сугыш авазлары. Илдар Юзеевлар буыны моны оныта аламы соң? Шагыйрьне әнә шундый хәвеф сискәндереп җибәрә. Яшь ирләрнең чалгы янауларын ишеткәндә дә ул хәвефләнеп куя: бу тавышлар –

Шагыйрь сугышның халкыбыз өчен афәт кенә түгел, ә зур сынау булганлыгын үзенчә тасвирлый. Әнә шул зур сынаудан читтә калган, сугыш вакытын ваемсызлыкта уздырганнарга шагыйрь кискен, каты хөкем чыгара.

«Туган җир һәм бала» исемле шигырьдә исә зур сынауда сынаткан шәхеснең фаҗигасе гротеск дәрәҗәсенә җиткерелгән. Жанр ягыннан аны, ихтимал, баллада дип атап та булыр иде. Диалог формасында булуы белән исә ул Гётеның мәшһүр «Урман патшасы» дигән балладасын хәтерләтә. Сугышта сынаткан, илен саткан егет үзенең әнисе янына кайта. Аны туган өе дә, әнисе дә, чишмә дә, хәтта зират та кабул итми. Чөнки:

И. Юзеевның бу шигырен тетрәнмичә уку мөмкин түгел. «Авылым легендасы» да шундый ук эмоциональ потенциягә корылган. Ләкин монда инде – якты образ, легендар Кәрам образы. Арттырып әйтү булмасын, сугышта һәлак булган халык улының кеше хәтерендә шулай легенда булып яшәве, шул авыл кешеләренең күңел түреннән чыкмавы турында шундый поэтик көч, осталык белән язылган башка шигырь тагын кемдә генә бар икән?

III

«Карурман»да әледән-әле шагыйрь образы күренә. Сыкранучы шагыйрьләр, көрәшче шагыйрьләр, явызлар тарафыннан үлемгә хөкем ителгән шагыйрьләр… Шагыйрьләр фаҗигасе – ил фаҗигасе, халык фаҗигасе. Без XVI гасыр татар шагыйре Мөхәммәдьярны аз беләбез. Аның биографиясеннән бер генә җөмлә безгә мәгълүм: шагыйрь хан каберендә сакчы булган. Иҗатын да аз беләбез. Ә бит Мөхәммәдьяр үз заманының үгет-нәсыйхәтчесе, яхшы күңелле бер вәгазьчесе, гуманист шагыйрь булган. Ул – заман улы, заман көзгесе. Әнә шул кешенең бөтен эчке дөньясы, дөньяга карашы И. Юзеев тарафыннан кеп-кечкенә бер шигырьдә күз алдына бастырылган. Безнең каршыда Мөхәммәдьяр – йөрәгенә кара кан булып заман авырлыгы укмашкан акыл иясе, философ.

И. Юзеев иҗатында шагыйрь – һәрвакытта да гаделлек сакчысы, гуманистик идеаллар өчен актив көрәшче. Ул дөнья ваклыкларыннан, үз рәхәтен кайгыртулардан ерак тора, чөнки аның «ир булып утка керәсе, ир булып үләсе бар». Кыскасы, И. Юзеевның иҗатында шактый еш очрый торган шагыйрь образы бу китапта сафлык, пакьлек символы дәрәҗәсенә җиткерелгән.

Шуның өстенә аның шагыйре – актив, оештыручы көч. Аңа бик күп бурычлар йөкләнгән. Аның «Болай да кыска гомерне мәгънәле итәсе бар», «үксезләрнең күзләреннән яшьләрен сөртәсе… дошман йөрәген тишәрлек хәнҗәр – сүз сайлыйсы бар».

IV

Тарихилык – матур әдәбиятның нигез ташларыннан берсе. Тарихилык – вакыйгаларны тасвирлаганда аларны башка күренешләр белән бәйлелектә, конкретлыкта тасвирлауның диалектик принцибы. «Карурман»га керәбез: андагы төп әсәрләрнең берсе булган «Таш диварлар авазы» циклы безне катлаулы тарихи вакыйгаларга алып китә. Монда болгар чәчәненең язмышы: ханнар данын җырлаудан баш тарткан өчен аның кулларына богау салып, сазын тартып алып, күзләрен чокып чыгаралар. Шагыйрьне төрмә көтә – җирдә аның каеннары сыкрап кала. Безнең күз алдында – тарихның бер кисәге, явыз ханнар заманы, шагыйрь язмышы. 1600 ел. Римда гали акыл иясе Джордано Бруноны яндыралар.

Монда да хакыйкать белән кара көч бәрелешә. Пугачёв полковнигы Мәсәгут Гомәрев, боярларны өркетеп, меңләгән кешене ияртеп азатлык көрәшенә күтәрелгән баһадир егет Казан төрмәсендә ята. Монда да:

Ниһаять, фашистлар төрмәсендә үлемгә хөкем ителгән Муса Җәлил. Шагыйрьнең «каны белән язган соңгы» җыры фашизмга гаепләү акты булып яңгырый. Бу, бәлки, соңгы корбандыр?

Ләкин җирдә гаделлек белән явызлык арасында көрәш бетмәгән әле. Ул көрәш гел корбаннар сорап тора. «Торналар җыры легендасы»нда мондый юллар бар:

Төрмә диварлары тагын нәрсә сөйли ала соң? 1963 елның язгы таңында Испаниянең Карабанчель төрмәсендә үлем җәзасына хөкем ителгән Х. Гримауны – испан эшчеләр хәрәкәтенең җитәкчесен – җәлладлар атарга алып чыгалар. Таш диварлар әнә шул фаҗигагә тетрәнә. «Ләйсән тамчылары аның керфекләреннән, соңгы сүзләрен пышылдаган иреннәреннән агып төште».

Күренә ки, болар барысы да – тарихи вакыйгалар, үткәндәге конкрет вакыйгалар. Ләкин шагыйрь каләме астында болар – бүгенге хәлләр. Чилидагы соңгы вакыйгалар моңа шаһит: җирдә сыйнфый көрәш дәвам итә. Планетаның әле теге, әле бу почмагында фашизм баш калкыткалап тора. Фашизм хезмәт халкын яклап көрәшкә күтәрелгән Ватан улларына карата шәфкатьне белми. Моннан өч йөз ел элек инквизиция салкын кан белән Джордано Бруноны ничек утта яндырса, Екатерина II әмере белән мәйданда моннан ике йөз ел элек бүкән өстендә Пугачёв ничек туракланган булса, фашистлар нәкъ шундый ук салкын кан белән Муса Җәлилне, Ю. Фучикны үтерделәр. Чилидагы фашистик хунта әле ике-өч ай элек кенә Чилиның бөек улы Сальвадор Альендены үтерде, үз Ватанындагы фаҗигане патриот-шагыйрь Пабло Неруда күтәрә алмады, һәлак булды.

Җирдә көрәш, сыйнфый көрәш бара. Бу көрәш корбаннар сорый. Шагыйрьнең исә бер генә минутка да моны онытырга хакы юк. «Шагыйрь» әнә шулай моннан 200–300–900 ел элеккеге вакыйгаларны тасвирласа да, аларны бүгенге көн белән бәйли, ерактагы вакыйгалар белән бүгенге арасына күпер сала…

V

«Карурман» – катлаулы мәсьәләләрне күтәргән җитди китап. Автор анда бүгенге көн шагыйренең урынын билгеләргә омтыла. Аның бу турыда уйлануларыннан бер нәрсә аңлашыла: бүгенге шагыйрь пассив хисләр колы гына булып кала алмый. Шагыйрьнең урыны җирдә гаделлек өчен көрәшүчеләрнең алгы сафында. Бу сызыкны аңа Байроннар, Петёфилар, Пушкиннар, Тукайлар, Ш. Фидаилар, Җәлилләр күрсәткән. Гуманист шагыйрьләр элек-электән яхшылык белән явызлыкның иң нык бәрелешкән, кисешкән нокталарында булганнар, шул ноктадан торып көрәшкәннәр, шунда җиңгәннәр яки һәлак булганнар. И. Юзеев, әнә шул хакыйкатьне бик тирәннән аңлагач кына, кулына каләм алып, бу китабын әзерли башлаган.

Китап кадәр китап булгач, ул инде гел энҗе-якутлардан гына тормыйдыр. Шундый зур темалар күтәрелгән, җитди фәлсәфи фикерләрдән торган «Карурман» җыентыгына, шагыйрьнең башка характердагырак китапларына керергә тиеш булып, монда адашып кына килеп эләккән әсәрләр дә очрый. Аларның күтәргән мәсьәләләре алда телгә алынган зур мәсьәләләрдән күпкә түбән. «Яшьлек дустыма», «Көнләшү», «Зоопарк бухгалтеры исәбе» һ. б. дип тезеп китәргә исәп юк түгел иде – әлеге өч шигырьдән башкалары барысы да бер-берсен тулыландыра торган сәнгать әсәрләре икән.

Шагыйрьләргә киңәш бирүе, аларны тәнкыйть итүе – авыр нәрсә. Илдар Юзеев кебек поэзиягә ихлас күңелдән бирелгән тыйнак шагыйрьнең иҗаты турында сүз йөртүе тагы да авыррак. Дөресен генә әйткәндә, И. Юзеевның язмышыннан көнләшерлек: менә егерме еллар буе инде ул җыр, шигырь сөюче эшче, колхозчы, студент яшьләрнең яраткан шагыйре булып килә.

Социалистик Татарстан. – 1974. – 3 февраль