Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 18

Татар әдәби тәнкыйте тарихы диюгә, беренче чиратта, әлбәттә, Галимҗан Нигъмәти исеме хәтергә килә. Тәнкыйть дөньясы яңа исемнәргә, мәкалә-рецензия, китап язучыларга беркайчан да мохтаҗ тормаган, аларның исемлеге утызынчы елларда – Г. Нигъмәтинең тәнкыйть эшчәнлеге киң рәвештә җәелеп киткән чорда да, зур булган, әмма тарих сайлавы вакытында кемнәрнеңдер язганы әдәби мирас арбасыннан төшеп калган, кемнәрнеңдер мәкалә-рецензияләре онытылган, әһәмиятсез, төссез булып калган. Ә кайберләрнеке, бигрәк тә вульгар социологизм белән мавыккан тәҗрибәсезләрнеке, бүгенге көн таләпләре белән бәяләгәндә йә елмаю, йә кызгану хисләре генә уята.

Г. Нигъмәти эшчәнлегенә карата моны әйтү һич мөмкин түгел. Чөнки Нигъмәти мирасы бүгенге көн таләпләре югарылыгыннан караганда да бәясен, кыйммәтен югалтмый. Югалтмый гына түгел, бу мираска мөрәҗәгать итмичә, аннан өйрәнмичә татар әдәбияты тарихын тирәнтен аңлау мөмкин түгел.

Моның хикмәте нәрсәдә, сере нидә?

Безнең уебызча, моның сере, беренчедән, Нигъмәтинең әдәби тәнкыйть дөньясына марксизм-ленинизм тәгълиматын бик нык өйрәнгәч кенә килүендә. Аның иң беренче мәкаләләре әле әдәби әсәрләргә түгел, ә татар халкына марксизм-ленинизм әлифбасын аңлатуга, тәфсилләүгә багышланган. Гражданнар сугышы тәмамлану белән, татар матбугатында әле моңарчы ишетелмәгән яшь пропагандистның исеме күренә. Шул чорда чыккан газета-журналларда Г. Нигъмәти, татар әдәбиятын революцион көрәш белән бәйләргә тырышып, тыйнак кына исемнәр белән мәкаләләр бастыра, әледән-әле Маркска, Ленинга, материалистик идеологиягә мөрәҗәгать итә. Кыскасы, Г. Нигъмәти татар совет әдәби тәнкыйтенең нигез ташларын сала башлый. Бу процесста укучыларны, әдәбият-матбугат сөючеләрне әзерләгән кебек, ул үзе дә үсә.

Г. Нигъмәти мирасының кыйммәтен тәэмин иткән сәбәпләрнең тагын берсе, ихтимал, аның биографиясеннән киләдер. Ул әдәбият мәйданына Гражданнар сугышы фронтларыннан килде һәм Октябрь казанышлары аңа аеруча кадерле, үз иде. […] Ул үткәндәге әдәби мираска, аның демократик өлешенә зур ихтирам белән карады, культура мирасына мөнәсәбәттә һәрвакыт ленинчыл позициядә торды. Нигъмәтинең теләсә кайсы тәнкыйть мәкаләсендә бу демократик юнәлешне дәвам иткәндә генә яңа әдәбиятның үсүе мөмкинлеген, пролетариат әдәбиятының буш урында барлыкка килмәве турындагы фикерләре нигез булып ятты.

Өченчедән, Г. Нигъмәти егерменче еллар башындагы әдәби бәхәсләр, эзләнүләр чорында әдәби әсәргә бәя бирүдә марксистик-ленинчыл ачкычны башкаларга караганда тизрәк тапты. Берәүләр әдәби әсәрләрнең кыйммәтен бары тик эчтәлеккә, икенчеләр формага кайтарып калдырырга тырышканда, бәхәсләшкәндә, ул пролетариат әдәбиятында эчтәлек белән форманың бербөтен булуын, яңа әдәбиятның кеше рухын кузгатырлык гуманистик эчтәлекле, азатлык, хөрлек идеясен үткәрә торган әсәрләрдән торырга тиешлеген, ләкин шул ук вакытта бу күркәм идеянең сәнгатьчә матур формага өртелеп бирүен яклады.

Егерменче еллар татар совет әдәби тәнкыйте өчен бу фикернең җиңеп чыгуы – зур казаныш.

Тәнкыйтьче мирасының (бу Нигъмәти өчен генә түгел) алдагы буыннар күңелендә гомерен озынайта торган тагын бер сыйфат бар. Бериш тәнкыйтьчеләрнең хезмәтләре алар тикшергән әсәрләр тормышта эз калдырмау аркасында онытыла. Монысы инде тәнкыйтьченең алдан күрүчәнлегенә, сизгерлегенә бәйле. Нигъмәтидә әнә шул сыйфат – алдан күрүчәнлек көчле булган. Ул, совет тәнкыйтьчеләреннән беренче буларак, Ибраһимов, Гафури, Коләхмәтовларның иҗат лабораторияләрен киң планда тикшергән. Шул ук вакытта үсеп килә торган зур яңа талантларны әдәби процесста калку итеп күрсәтүгә ирешкән, Туфан, Такташлар иҗатын пропагандалаган. Тагын шунысы бар: беренче әсәре белән халыкка күренгән яшь, әлегә «исемсез» язучыларның киләчәген ул төгәл билгеләгән. Мәсәлән, яшь Гази, яшь Әмирләрнең каләмендәге өметне беренче башлап Нигъмәти күргән һәм матбугатта әйтеп чыккан. Безнең уебызча, тәнкыйтьче мирасының озын гомерлелеге әнә шунда да, ягъни ул үткән әдәбиятның демократик катлавын яклап, бүгенгенең зур талантларын аерып алып күрсәтеп кенә калмый, ә әдәбиятның киләчәген дә билгели, киләчәккә күпер дә сала.

Г. Нигъмәтинең әдәби тәнкыйть өлкәсендәге эшчәнлеге аның журналистлык эшчәнлеге белән бергә барды. Ул беркайчан да «саф», «коеп куйган» әдәбият тәнкыйтьчесе генә булмады. Журналистлык хезмәтен ул «Кызыл яу» дигән хәрби газетада эшләп, Колчак тылына ташлау өчен прокламацияләр язудан башлаган иде. Бераздан без аны «Азат Себер»дә, ә Көнчыгыш хезмәт ияләренең коммунистик университетын тәмамлап чыккач, «Кызыл Татарстан» газетасының редакторы (1926–1928) сыйфатында күрәбез. Г. Нигъмәти – моннан тыш күпсанлы марксизм, тарих дәреслекләренең авторы яки аларны бергәләп иҗат итешүче. Утызынчы елларда татар әдәбиятына карата тарихи һәм политик темаларга ул чыгыш ясамаган, лекция укымаган аудиторияне Казан шәһәрендә табу мөмкин түгел. Аның мирасында әдәбият, иҗтимагый фикер, тарихка кагылышлы унлап китабы, әлегә җыелып, өйрәнелеп бетмәгән йөзләгән мәкаләсе, язучыларның китапларына дистәләгән кереш сүзләре бар.

Ул үзенең укучыларыннан да бәхетле була: әдәби мирасны туплау, әдәбият тарихын өйрәнүдә зур һәм файдалы хезмәт күрсәткән М. Гайнуллин, Җ. Вәзиева, фольклорчы галим X. Ярми һәм башка бик күпләр – аның шәкертләре. Хәер, турыдан-туры үзеннән лекция тыңламаган, консультация алмаган шәкертләре дә байтак: А. Кудашев, Я. Агишев, М. Мамин – шундыйлардан. Сайланма әсәрләре 1958 елда гына чыгуга карамастан, әдәби тәнкыйтьтә Нигъмәти рухы, аның стиле, өйрәнү-тикшерү үзлеге һәрчак үзен сиздереп килде. Чөнки илленче еллар әдәбият тәнкыйтьчеләренә аның «Әдәбият мәйданында» (1925), «Әдәбият һәм тормыш» (1931) кебек кыйммәтле китаплары, күпсанлы тәнкыйть мәкаләләре таныш, күңелләргә сеңгән иде.

Аның мирасы бүгенге тәнкыйтьчеләр өчен дә зур мәктәп булып яши: Галимҗан Нигъмәти әдәбияттагы кимчелекләрне сабыр, тыйнак рәвештә, автор шәхесен рәнҗетмичә, хурламыйча тәнкыйть итә белә; иптәшләрчә төпле киңәш бирә белә иде. Шул ук вакытта ул әдәбият тормышындагы яңалыкны тиз тотып, танып ала, яшьләргә ярдәм кулы суза, өметле, файдалы яңалыкны һәрчак яклый иде.

Әдәби тәнкыйть эшчәнлегендә, аерым язучыларның иҗат лабораториясен тикшергәндә Г. Нигъмәти вакланмый, зур, гадел мәсьәләләр күтәреп чыга, ә аның текстындагы әйтелми калдырылган вак мәсьәләләр болай да аңлашыла, укучыга барып җитә иде. Нәкъ Хемингуэй әйткәнчә, айсберг хәрәкәтенең мәһабәтлеге шунда ки, аның сигездән бер өлеше генә судан өскә чыгып бара… Нигъмәти хезмәтләрен укыгач, ирексездән шундый чагыштыру күңелгә килә.

Г. Нигъмәтинең унбиш ел буе иҗат иткән (1922–1937) әдәби хезмәтләре сокландыра: тирән марксистик белеменә, уйлау сәләтенә аның зур эстетик сиземләү сәләте аерылгысыз кушылган. Шуңа күрә аның хезмәтләрен әдәбият галимнәре генә түгел, теләсә нинди әдәбият сөюче, киң катлау укучы да яратып укый. Моны Нигъмәти мирасының үлемсезлеге димичә ни дисең?

Социалистик Татарстан. – 1977. – 24 июль