Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 9

(Кыргыз язучыларының татар телендә хикәяләре чыгу уңае белән)

Безнең татар язучыларының да башка республикаларда чыккан китаплары, хикәя җыентыклары шулай зур кызыксыну уятамы икән? Ул җыентыкларны да шулай кулдан-кулга йөртеп, «менә бит нинди талантлы язучылары бар икән» яки «кара син аны, «кәсепче» прозаик боларда да бар икән» дип фикер алышалармы икән?

Шулай була калса, башка республикаларга китә торган хикәя, шигырь җыентыкларыбызны кырык иләктән уздырырлык! Бу җыентыкны төзүне иң җаваплы, иң талантлы язучыга гына тапшырырлык! Чөнки халыкның, татар халкының культура дәрәҗәсен күрсәтәчәк бер илчелек сыйфатында китә ул бездән… Ниләр чыгардык, соңгы елларда кемнәрнең нинди әсәрләрен бастырдык икән без тугандаш республикаларда? Кемнәрнең нинди әсәрләре буенча бүгенге әдәбиятыбыз турында фикер йөртәләр икән СССР дигән безнең олуг семьябызда?

1972 елның җәй ахырында гына татар телендә дөньяга чыккан «Кыргыз хикәяләре»13 кулыма килеп кергәч, китапны укыганчы мин әнә шуларны уйладым. Хәер, уйлар тирәнгәрәк кереп китте. Илебезнең төрле шәһәрләренә, төрле республикаларыбызга әдәби очрашуларга җибәргән язучы, шагыйрьләребез турында да уйландым. Безнең бүгенге Татарстаныбызның йөзен тиешле дәрәҗәдә күрсәтә аламы ул иптәшләр? Бит бүгенге татар совет әдәбиятының дәрәҗәсе турында трибунага чыгып үзенең хикәясе яки шигырен укыган әнә шул әдип буенча фикер йөртәчәкләр. Башка өлкәгә, башка шәһәргә барып трибунага чыккан әдипнең үз өстенә алган миссиясе зур, бик зур! Шуны уйласаң, кунакларны иң күренекле язучылардан гына җибәрерлек.

Хәер, сүз «Кыргыз хикәяләре» турында иде бит әле.

Китап – халыкның культура үсешенең көзгесе. Иң башта – бу китапның төзелү принциплары турында. Бу – үзенә күрә бүгенге яшь кыргыз язучылары турында белешмәлек тә. Берәү өчен дә сер түгел, күңелгә ошаган әсәрнең авторын һәркемнең дә якыннанрак беләсе килә. Кем ул? Аңа ничә яшь? Моның тагын нинди әсәрләре бар? һ. б., һ. б. сораулар, дөресен әйтик, һәр укучының күңелендә туа. Ахырга кадәр әйтеп бетерсәк, инде, әлбәттә, әсәре күңелгә ошаган авторның тышкы кыяфәтен дә күрәсе килә. Китап чыгаручыларга, әдәби журнал чыгаручыларга ошыймы бу, ошамыймы – укучы әнә шулай уйлый. Кайбер әдәби әсәрләрне, кайбер язучыларның өченче, дүртенче әсәрләрен бездә дә әнә шундый биобиблиографик белешмәлек белән якты дөньяга чыгарганда һич тә үкенерлек булмас иде. «Юность», «Иностранная литература» кебек әдәби журналлар моны тикмәгә генә шулай эшләмиләр. Бу нәрсә редакцияләрне, укучыларны һәм, ниһаять, авторларны вакытны ала торган «язышудан», бик еш кына мәгънәсез сорауларга җавап хаты язып утырудан азат итәр иде.

«Кыргыз хикәяләре»нең күңелгә бик тә ошаган беренче тышкы атрибуты – һәр язучы, китапка кергән һәр автор турында кыскача гына биобиблиографик белешмәлек бирелгән булуы. Берәүгә дә сер түгел, бу китап чыкканчы, күбебезнең кыргыз әдәбияты турында иң зур мәгълүматы – Чыңгыз Айтматов һәм аның әсәрләре буенча гына иде. Карасаң, Чыңгыз Айтматов бүгенге кыргыз прозасында һич тә ялгыз түгел икән. Аның янында моңарчы без белмәгән, кызганычка каршы, әсәрләрен моңарчы укымаган әллә кемнәр, әллә кемнәр бар икән… Аларда, тугандаш кыргызларда, бер үзенчәлек бар: яшь кенә бу язучылар күптөрле жанрда үзләрен сынап карыйлар. Кайсы киносценарий яза, кайсы шигырь дә, сценарий да, драма да, хикәя дә яза. Яшь кенә бу егетләрнең драма әсәрләре илебезнең бик күп театрларында бара икән. Ә инде аларның балалар әдәбияты өлкәсендә актив эшләүләре! Роман авторы, киносценарий авторы, фәлән-фәлән китаплар авторы – ә үзе балалар язучысы! Безнең өчен гыйбрәтле хәл бу. Без бит, турысын әйткәндә, бераз гына катгый бүләбез: олылар әдәбияты икән, ул Ф. Хөсни, Ә. Еники, Г. Бәширов, М. Әмир, А. Гыйләҗев, А. Расих дибез. Балалар әдәбияты икән, тавык чебиләре, күрше әбигә утын ярып, су китереп ярдәм итә торган «положительный» малайлар турында язучы бер-ике ханымны күз алдына китерәбез.

Китапта төрле дәрәҗәдәге хикәяләр, төрле язмышлы авторлар бар. Төзүче дә сизгән, ахрысы, хикәяләрнең иң көчлеләрен, кеше күңеленә иң нык тәэсир итә торганнарын алга урнаштырган. Шулай була бит. Мәсәлән… чәй эчкәндә. Беренче чынаяклар куерак, хуш ислерәк була. Шулай да мин сүзне икенче хикәядән – Мар Байҗиевның «Елмаю» дигән хикәясеннән башлар идем. Монда бер карчыкның үлүе турында сүз бара. Бу дөньяда кем тумаган да, кем генә үлмәгән! Бигрәк тә ашын ашаган, яшен яшәгән өлкән яшьтәге бер карчыкның үлүе кешелек җәмгыяте өчен нәрсә ул? Ниндидер бер кар басып киткән балчык түбәле саман йорттагы кыргыз карчыгының үлүе нинди дә булса әдәби әсәргә сюжет була аламыни соң? Ул кем сиңа, Тамарамы, Клеопатрамы йә булмаса Мария Стюартмы?

Юк. Мең мәртәбә юк. Надан бер карчык ул, бичара. Тамаралар, Клеопатралар, Стюартлар турында аның ишеткәне дә юк. «…ул гомере буе кара тир түгеп эш эшләүне генә белгән. Бөтен гомерен бер кисәк икмәк табу өчен тырмашып яшәгән. Башы кайгы-мәшәкатьтән арынмаган, дус-ишләре, ире белән бергә рәхәтләнеп көлеп бер күңел ачканы булмаган, шуның артыннан аркасына капчык белән күтәреп кизәк ташыйсы, мичкә ягасы, балаларын ашатасы, исерек ире белән талашасы барлыгын оныта алмаган. Ул, гомере буе бер уч ашлыгын, бер тәңкә акчасын саклап тотарга тырышса да, ачлы-туклы, ярлы яшәгән. Унлап ак җәймә булдырырга хыялланса да, өчтән артык урын җәймәсе булмаган. Дүртенчесен сатып алганда, беренче җәймәсе тузган. Ә берьюлы унны сатып ала алмаган, иртәгәге көнгә икмәккә акчасыз калырмын дип курыккан…»

Монысы – хикәядәге төп героиняның кыскача тормыш юлы булды. Ә портрет? Кызчыкның «әбисе карт бер каргага охшап калган иде: яңаклары очлайган, сирәк чал чәчләре тузган иде». «Карчык саксаул ботагы шикелле корышып калган кулын күтәрде». Ә дөньяга карашы? Кечкенә кызчыгына менә нәрсә ди ул: «Матур апалар барысы да алдакчы алар. Чит ирләрне яраталар. Син дә менә кечкенә чагыңда – әйбәт әле, үскәч, син дә алдаша торган булырсың…»

«– Алла юк, Алла юк, диләр! Ә үзләре көннең нинди буласын алдан юрап торалар, – диде карчык, кемнедер үртәгән кебек чыраен сытты.

– Көннең нинди буласын Алладан сорамыйлар.

– Алладан сорамыйлар… Алайса, каян беләләр? Мәрхүм бабаң йолдызларга карап әйтә торган иде… Эчмәгән чагында. Эчүгә сабышкач, әйтә алмас булды».

Хикәядә карчык әнә шундый сыйфатлар белән, бөтен ямьсезлеге, үҗәтлеге, картлык кирелеге белән бирелгән. Карты да нинди! Карчыгына карата һәрчак кырыс булган. Юлдан кайткач, «камчысы белән хатынына төртеп: «Йә, нихәл?» – дип сорый. Эчкән, эчкән дә үлгән, кызлары да – безгә дә һәм, ихтимал, авторның үзенә дә билгесез сәбәпләр аркасында – ирен, баласын, карт анасын ташлап шәһәргә киткән. Тормышта бик сирәк очрый торган хәл бу. Карчык янында калган сабый менә ничек уйлый: «Бөтенесе аңлаешлы да кебек, аңлашылып та бетми. Тик шунысы гына ачык: әнисенең алай итүе дуамаллыктан да, ахмаклыктан да түгел. Монда ниндидер катлаулы бер мәгънә бар. Чөнки әнисе кызы алдында акланырга тырышмаган, әбисе дә, әтисе дә, авылдашлары да аңламаган ниндидер бер нәрсәне төшендерергә тырышкан. Бәлки, әтисе бөтенесен дә аңлый торгандыр, тик берни дә эшли алмыйдыр.

Әнисенең шулай итүе бик сирәк, аеруча бер сәбәп аркасында гына була торган хәл икәнлеге дә ачык».

Кыскасы, бу хикәяне һәм аның авторын тиргәп буласы. Буласы… Әгәр хикәя синең күңелеңне тетрәтмәсә. Синең рухыңны бер дер селкетеп алмаса. Сине уйга калдырмаса… Ә бит теге саксаул ботаклары төсле корышкан куллы, карт каргага охшаган бу карчыкка син инде сокланасың. Син инде аның хәсрәткә сынып эчә башлаган һәм шуның белән үлгән ирен дә яратып өлгердең, аны да якын иттең. Син инде хикәядә аз гына урын бирелгән кияүне дә үз итеп өлгердең, аларның олыларча акыллы кечкенә кызчыкларын да. Ә игезәк Асан белән Үсән! Алар – карчыкның сөекле уллары, Сталинград кырында ятып калган баһадирлар – карчыкның соңгы көнендә аның төше аркылы синең күз алдыңа киләләр. Тормышының соңгы көнендә ике тапкыр төшендә күрә ул үзенең йөрәк бәгыре – улларын. Алар башта «офыкта елтырап ике ак йолдыз» булып калкалар… Игезләрнең кечкенә чагы әле. Алар ак җәймәне почмагыннан тоткан килеш йөгереп киләләр дә, әти-әниләренең өстенә ябып, кире йөгереп китәләр. Яшел үлән сутына буялган тәпиләре һәм йомшак артлары гына елт-елт күренеп кала». Һәм, ниһаять, хәятенең иң соңгы минутында карчык үзенең гомерендә иң бөек бәхете, яшәү ләззәте булган шушы ике улын күрә. Бу юлы инде солдат итеп. «Карчык дөп-дөп иткән аяк тавышы ишетте. Аның солдатча киенгән игезләре Асан белән Үсән янәшә атлап киләләр икән. Зур бер кәгазьне читеннән тотып күтәреп киләләр. Менә ул ак җәймәгә әйләнде. Уллары шул җәймәне карчыкның өстенә яптылар да китеп бардылар. «Рәхмәт, улларым!» Алар артыннан тагы ике солдат җәймә күтәреп килә иде, алар да аны карчыкның өстенә ябып киттеләр. Болардан соң тагын да бик күп солдат узды, барысы да Асан белән Үсәнгә охшаган иде… «Рәхмәт, балакайларым!»

Карчык әнә шундый татлы хыяллар, татлы тойгылар кочагында дөньядан китә. Шундый җиңел үлемгә бик лаек иде ул ана, хезмәт сөючән саф күңелле кыргыз карчыгы. Чөнки аның бөтен тормышы үзе яраткан ак җәймә кебек пакь, саф булып калган. Монда хезмәт халкына хас иң бөек мораль категорияләре бер фокуска тупланган: җирдә озак-озак яшәп тә карчык чиста күңелле булып кала алган. Шәһәргә киткән кызы өчен дә менә ничек борчыла ул: «Үз ире булмагач, янына кызмача ирләр килеп бәйләнә торганнардыр». Кыргыз халкының бу бөек хатынындагы әхлакый сыйфатларга тормышның бер генә шәфкатьсезлеге дә зарар сала алмаган. «Йа Раббым! Шул нәҗес нәрсәне эчүдән ни кызык таба бу кешеләр?! Шул әче су балаларыңны иркәләү, хатыныңны сөюдән дә татлырак микәнни? Аның үзенең исерткеч дигән нәрсәне гомерендә дә авызына алып караганы булмады. Ярамаганнанмы? Куркуданмы? Юк. Хатын-кыз исерткеч эчәргә тиеш түгел, менә шул. Сугыш елларында, ире хезмәт армиясенә киткәч, солдаткалар һәм тол хатыннар, бал әчетеп, аны үзләре янына чакыралар, бал эчеп җырлыйлар, аннары елаша торганнар иде. Яшерен-батырын түгел, берише хатыннар чит ирләр белән, хәтта үсмер егетләр белән дә шаяралар иде. Ул үзе, мондый хатыннар янында булмаса да, андый уйны күңеленә дә кертеп карамый иде – хатын-кыз үз ирен генә белергә тиеш». Йә, шушы карчыкмы кыргыз прозасындагы сокландыргыч образ түгел?

Хикәя карчык турында гына кебек укылса да, анда икенче бер образ бар. Кырыс, аз сүзле, кешегә хас булган бик күп сыйфатлары белән. Уңае һәм тискәресе белән. Ул – карчыкның ире. Әйткәнебезчә, ул кырыс. Ерак юлдан кайтканда хатынын кочагына алмаган ул. «Йә, нихәл?» дип, камчы сабы белән генә төрткән. Эшчән, каты куллы. Ләкин әнә шундый ирне авыр кайгы сындырган. Карчыгы кебек үк нык булмаган ул. (Ә кайгы-хәсрәткә, авыруга ирләргә караганда хатын-кызның ныграк икәнен барыбыз да беләбез.) Никадәр аз сүзле, хатынын бераз гына куркытып яшәгән шушы кырыс ир «улларының үлүе турында хәбәр килгәч… кыз балалар шикелле үкереп-үкереп» елый да кеше белән сөйләшмәс була. Ул эчүгә сабыша. «Эчәргә кем мәҗбүр итә соң сине?» – дип сорый хатыны.

«Ире:

– Гитлер, – диде дә торып чыгып китте».

Кызганыч, кычкырып еларлык фаҗига бу! Менә дигән семьяны җимереп, кибет ишеге төбендә өч борынга керергә иптәш көтеп торган, кешелек сыйфатын югалткан бәндәләрдән никадәр югары бу ир!

Хикәядә романтик буяулар бик мул. Мондагы бөтен персонажларның да рухи дөньялары искиткеч бай. Каты кайгыга сынган ир дә, озак яшәп инде күптәннән үлә башлаган карчык та, йорты, семьясын ташлап шәһәргә киткән кыз да, ниһаять, өйдә калган кызчык та – рухи яктан һәрберсе бер дөнья. Болар – хис кешеләре, болар тормышта була торган гадәти кешеләрдән бераз алдарак, өстенрәк, уй-хисләре белән баерак. Язучы реализмга хилафлык эшләмәгәнме? Безнеңчә, һич юк. Киресенчә, хикәя гадәттән тыш кырыс реализм таләпләренә буйсындырылган. Хәтта, әйтергә кирәк, тормышта еш очрап та, әле әдәбиятта сирәк очрый торган реалистик күренешләр файдаланылган.

…Үләр алдыннан кешенең күңеле соңгы тапкыр һич тә көтелмәгән бернәрсә тели. Исәннәр өчен бер җитди сигнал инде ул. Йә йөзем суы, кыйммәтле соклар йотып кына яшәгән бу кеше соңгы сәгатендә… кара арыш оны умачыннан куе бер тәлинкә аш тели. Йә ризыгы ипи, бәрәңге, сөттән узмаган берәү үләр алдыннан кинәт кенә… күркә шулпасы яки әфлисун таләп итә. Кешенең барлыктан юклыкка күчкәндәге бу соңгы теләген үтәргә кирәк, дип әйтәләр. Яшь прозаик Мар Байҗиев әнә шул соңгы теләкне искиткеч реалистик планда, һич тә тапталмаган бер планда биргән. Гомере буе эчүчелеккә нәфрәт белән карап килгән, авызына тамчысын да алмаган бөек әхлаклы бер карчык… соңгы сәгатендә кинәт кенә кызчыгын сыра алырга йөгертә. Ни өчен шулай? Саф физиологик хаҗәтме бу? Юк, алай түгел икән. Һич тә алай түгел. Гомеренең соңгы минутларында карчык үзенең бөтен тормышын, кинолентадай, миеннән уздыра. Әнә шунда бер кадр аның карт, тузган миендә тоткарлана. Ул – ире, аның бердәнбер сөеклесе, кәҗүнни тел белән әйткәндә, «тормыш иптәше» булган шушы кырыс кыргызга бәйле икән! Бервакыт ире аны сыра алырга җибәргән булган. «Хатын бер бидон тутырып сыра алды, һәм, басу аша кайткан чакта, сыра чайпалып бидон кырыеннан түгелгәләде. Кайтып җиткәч, ире китмәнен бер читкә ташлады да, аякларын җәеп басып, йотлыга-йотлыга эчте. Сыра аның мыек очларыннан агып дымсыз җиргә тамды. Хатыны, кояш яктысыннан күзләрен кыса төшеп, иренә карап торды, аның голт-голт итеп бугаз төере селкенүен күрде». Авыру карчык, баксаң, һич тә физиологик хаҗәттән чыгып түгел, бәлки рухи хаҗәттән чыгып сыра теләгән икән. Соңгы минутларында ул үзенең иң кадерлеләрен күз алдына китерә: ире, уллары Асан белән Үсән… Сыра түгел, әнә шул сыраны мыек очларыннан агызып эчкән ире исенә төшкән аның…

Карчыкның үлем алдыннан саташып чыгып китүе дә гаҗәп реалистик. Тормышта очрамыймыни андый хәлләр? Мин бер картның ничек үлгәнен беләм. Сугышта малайлары югалган карт-карчык салкын өйдә сугыш чорының бөтен авырлыкларын кичергәннәр. Туңганнар, басу түрендәге эскерттән салам йолкып, кар өстеннән шудырып тартып кайтканнар, мич якканнар. Гомер узган, хәбәрсез югалган малай да кайтып төшкән, яраланып яткан икән, ул арада сугыш та беткән. Тыныч көннәр башланган. Малай колхозда эшли, өйләнә, яңа йорт салып җибәрә, оныклар, бура кадәр сыер, ишегалдында мотоцикл, «Дружба» пычкысы белән генә туралган каен утыны. Карт та, карчык та колхоздан пенсия алып яшиләр, тыныч картлык кичерәләр. Ә менә авыру эләккәч, карт көннәрдән бер көнне кышкы буранда, беркемгә дә әйтмичә, кулына бау кисәге ала да басу түренә китә. Кичке якта аны табып алалар: карт, теге еллардагы кебек, бер кочак саламны бәйләгән дә өенә кайтырга чыккан. Һәм шунда, басу түрендә, дөнья белән хушлашкан. Авыр, безгә, исән калганнарга, анализлау өчен авыр хәл, әмма факт.

Мар Байҗиевның карчыгы да шулай итә: ул яшьлегенә таба чыгып китә. Матур төшләр күрә, ләззәтле минутлар кичерә. Аның битенә китереп-китереп салган буранны да ул гомере буе үзе яраткан ак җәймә дип кабул итә. Һәм ул җәймәне дә аның өстенә Сталинград кырында һәлак булган уллары Асан белән Үсән китереп ябалар. Шулай матур үләргә хакы бар ул ананың… Үлем, ләкин нинди гүзәл хисләр пәрдәсендә.

Рус язучысы А. И. Куприн бер полководецның адъютанты ничек үлгәнен сөйли. Сугышның иң кызу вакытында полководец аны бер йомыш белән алгы сызыкка җибәргән булган. Теге офицер, йомышны үтәп, полководец янына килгән дә бик төгәл генә доклад ясаган. Һәм кинәт кенә йөзе агарып киткән, ияре өстендә чайкала башлаган.

– Сез яралымы әллә? – дип сораган полководец.

– Юк, галиҗәнап, – дигән яшь офицер, – мин инде үлек.

Һәм аның үле гәүдәсе ияр өстеннән шуып төшкән14.

Мар Байҗиевның хикәясен укыгач, шул эпизод минем хәтеремә төште.

«Елмаю» хикәясендә үлем аркылы яшәү гүзәллеге, яшәү мәгънәсе раслана. Хикәя әгәр мине дулкынландыра икән, әгәр ул минем күңелемне тетрәтә һәм геройларына сокландыра, тормыш ямен тагын да тирәнрәк сизәргә өйрәтә, рухымны оптимизм белән сугара икән, мин аны язучының уңышы дип саныйм.

Нәкъ шундый ук хисләрне Чыңгыз Айтматовның «Солдат улы» дигән хикәясен укыганда да кичерәсең. Чыңгыз Айтматов – кеше рухының чын мәгънәсендәге белгече. Димәк, талантлы художник. Аның әсәренә тота-каба гына рецензия язу, аңа карата фикер әйтү үзе бер зур бурыч. Айтматовның әсәрен укыйсың да үзең өчен өр-яңа бер дөнья ачасың. Иң гади бер әйбер, иң гадәти бер вакыйга турында язды бу язучы, ә үзе тудырган образлары белән синең күңелеңне биләп алды. Менә гап-гади бер кыргыз малае – Авалбәк. Токтосун малае. Әтисе сугышта үлеп калган, ә малай сораган бер кешегә җавап бирә:

– Мин, – ди, – Токтосун малае.

– Ә-ә, тукта-тукта, син теге почтада эшләгән телефонистка малае бит әле, шулаймы? – дип тә сорап карыйлар аннан чабаннар.

Малай исә үз сүзендә нык тора.

– Юк, мин – Токтосун малае, – ди ул.

Чөнки шулай әйтергә аңа әнисе куша, әтисен онытмасын дип, сукыр әбисе дә шулай куша, колагын борып тора. Шулай булырга кирәк бит, кино караганда экрандагы җиде егетнең берсен, кыргызга охшаганын, әнисе улына: «Әнә әтиең», – дип күрсәтә. Шул минуттан ул кыргыз Авалбәкнең әтисенә әйләнә дә куя. Һәм хикәя үзенең кульминациясенә якынлаша.

Узган ел «Огонёк» журналы РСФСР художникларының яңа әсәрләре күргәзмәсеннән репродукцияләр бирде. Арада төрлесе бар – таш-тимер корылмалар, шакмаклы-өчпочмаклы буяулар белән бизәлгән йөз-кыяфәтләр. Алары да кирәктер, алары да, ихтимал, рәсем сәнгатенең билгеле бер казанышыдыр… Әмма мине Симферополь художнигы Л. Лабенокның «Әти» дигән бер картинасы җәлеп итте. Зур кирпеч йортның ишегалды, зур капкадан урам күренеп тора. Йортның шул ишегалды як стенасына, инде каралып, заман агышын үзенә сеңдереп искергән кирпеч стенага бер кыз бала акбур белән зур итеп үз әтисенең рәсемен ясаган. Ясаган да уйга калган, башын түбән игән. Аның йөзе юньләп күренми дә, ул аска караган. Ә стенадан балалар фантазиясе белән тудырылырга гына мөмкин булган солдат карап тора: ул яшь тә, чибәр дә, батыр да. Аның күкрәгендә чәчәк һәм «Батырлык өчен» медале. Ихтимал, ул баланың әтисе чибәр, яшь булгандыр, ә менә «Батырлык өчен» медале ала алмыйча ук үлгәндер. Ихтимал, ул чибәр кеше булмагандыр, ә медале булгандыр. Бәлки, ул, бу кызның стенада ясаганча, үз гомерендә мыек йөртмәгәндер? Ә менә бала үзенең хыялында аны шулай күз алдына китерә: яшь, чибәр, батыр, мөлаем. Чөнки ул – аның әтисе. Дөньяда аннан да батыр, аннан да юньле, аннан да матур кеше булуы мөмкин түгел. Йә, әйтегез, шулай уйлау балалык өчен генә хас түгелме?

«Солдат улы»ндагы Авалбәк тә нәкъ әнә шулай уйлый. Экрандагы геройларның берсе, кыргызга охшаганы, ничек инде аның әтисе булмасын? Аның әтисе солдат иде бит, батыр иде бит ул! Малай үз фантазиясендә үзе «уйный» башлый, сабыйларча чын күңелдән ышана.

«Малайлар, күрдегезме минем әтинең үлгәнен? Ул бит минем әти! Күрдегезме минем әтине…»

Тормыш – кырыс. Авалбәкнең гүзәл хыялына кемдер салкын су сибә.

«– Нәрсә кычкырасың, синең әтиең түгел ул. Әнә киночы абыйдан сора, артист ул».

Ләкин Авалбәк балаларда гына була торган беркатлылык белән үз фантазиясенә үзе шулкадәр ышанган, аны инде сүндерү мөмкин түгел. «Малай әтисенең егылуын күрсәтергә теләп җиргә ауды да тәгәрәп үк китте. Ул нәкъ әтисе төсле итеп, кулларын як-якка җәйгән көе, экран алдында ятып калды».

Ч. Айтматов, бөек художникларга хас булганча, кырыс реализмга гуманистик финал таба: «Күзләренә яшь тулган, иреннәрен тешләп улына таба атлаган ана баласын җирдән күтәреп ала:

– Тор, балам, тор. Ул синең әтиең иде, – диде дә әкрен генә, улын җитәкләп, кашардан чыгып китте».

Чыксалар – «ай инде югары күтәрелгән. Куе зәңгәр төн эчендә ерактан тау түбәләре агарып күренә, ә түбәндә күз күреме җитмәс киң дала упкын төсле каралып ята иде…»

Малайга авыр, әнисенә авыр – икесенең дә елыйсы килә. Ләкин «күз яшьләрен йотып» түзәләр. Тагын бер җөмлә – һәм хикәя һич тә укучы көтмәгәнчә оптимистик чишелеш таба. Сугышта үлгән солдат шул сәгатьтән Авалбәкнең күңелендә яши башлый… Хикәянең соңгы җөмләсен укыйсың да уйга каласың. Солдат улы инде синең күңелеңдә үзе дә яши башлады. Ул үсәр, үскән саен аның теге сабый вакытында хыялы тудырган әтисе дә «үсәр», тулыланыр, изге сугышта һәлак булган бу солдат үзенең малае өчен әхлак, кешелек эталоны булыр, улы үзенең бөтен калган эш-гамәлен әнә шул Бөек Кеше – Ватан өчен корбан булган әтисенә үлчәп башкарыр.

Бөек Ватан сугышында әтисез калган балалар турында күпме язылды инде! Инде яңа бер сүз әйтергә дә урын калмагандыр дип торсак, бу тема художник өчен бетмәс-төкәнмәс икән.

Мин юри «Солдат улы»на «Елмаю»дан соң тукталдым, чөнки Чыңгыз Айтматов иҗаты турында хәзер дөньякүләм әдәбиятта языла, ул хәзер әдәбиятның Шолоховлары, Фадеевлары, Фединнары белән бергә бөек совет әдәбиятының куәтле бер вәкиле буларак танылды. Аның кечкенә күләмдә булган бу хикәясе турында озын итеп язып торуга караганда, менә нәрсәне әйтеп китү урынлы булыр сыман: без, бүгенге язучылар һәм галимнәр, Урта Азия, Казахстан әдәбияты турында сүз чыкканда, анда яшәүче әдәбият әһелләренең безнең адреска әйтелә торган бер фикерләрен кабатларга, тәмләп сөйләргә яратабыз. Ә алар очрашу вакытларында, гыйльми конференцияләрдә безгә болай диләр: «Без татар демократик әдәбияты вәкилләренә – Тукайга, Ибраһимовка, Гафурига һ. б. бурычлыбыз. Аларның әсәрләре безгә мәгърифәт нуры алып килде, татар язучылары аркылы без бөек Пушкин, Лермонтов әсәрләре белән таныштык. Безнең беренче китапларыбыз да сездә – Казанда басылган…»

Без моны рәхәтләнеп кабул итәбез, без инде моңа ияләнгәнбез. Шулкадәр ияләнгәнбез, инде СССР семьясында искитәрлек темплар белән чәчәк аткан бу республика әдәбиятларыннан үзебез дә өйрәнергә тиешлекне онытып та җибәрәбез. Тукайның бер мәсәлендәге казлар кебек: «Безнең бабайлар Римны коткарганнар!» – дип кычкырынырга яратабыз. Чыңгыз Айтматов әсәрләрен укыгач, мин гел шул Римны коткарган казлар турындагы мәсәлне хәтергә төшерәм. Кайда «Дөя күзе»без? Кайда «Ак пароход»ыбыз? Кайда искиткеч гуманистик, партияле, ватанчыл «Хуш, Гөлсары!» дәрәҗәсендәге повестебыз? Без бик вак темалар белән акыл сатмыйбызмы? Әллә без өйрәнмибезме? Ә бит кеше гомере тарихи барыш өчен, кызганычка каршы, бик кыска. Язучы гомере – икеләтә кыска. Иң ялкынлы, иҗат эшендә көнне-төнне белмичә янып-көеп кайнаган талант ияләренең дә үзләренең иҗат планнарын тормышка ашырып бетерә алмыйча калганнары мәгълүм. Бездә исә, ничектер, ирешелгәннәр белән канәгатьләнү, вак проблемалы әсәрләр белән вакыт уздыру көчлерәк сыман…

Монысы инде бераз читкә китү булды.

«Кыргыз хикәяләре»нең эчтәлеге, сәнгатьчә эшләнеше, әлбәттә, төрле күләмдә, төрле үлчәүдә. Ләкин бу хикәяләрнең, димәк, авторларның да, барысы өчен дә уртак бер сыйфат бар: ул – бүгенге кеше тормышына битараф булмау. Битарафлык – әдәбиятчы өчен иң зарарлы авыру. Хәер, аны авыру дип әйтү бу очракта дөреслеккә туры килмәс тә: битараф кеше сәнгатькяр була алмый. Бу – аксиома.

Җыентыкны берләштерә торган уртак сыйфатларның тагын берсе – табигать һәм кеше мәсьәләсе. Кыргыз прозасының бүгенге яшьләр буынын бик борчый икән бу мәсьәлә. Табигать һәм кеше дигәннән, монда кыргыз язучылары урамга агач утырту һәм коелар казу мәсьәләсен күтәрәләр икән дип уйланмасын. Аларда, ихтимал, агач утырту, җирне яшелләндерү мәсьәләсен күтәрүнең ихтыяҗы да юктыр әле. Бу язучыларның күп кенә әсәрләрендә кешенең тереклек дөньясына мөнәсәбәте мәсьәләсе фәлсәфи планда куела. Тургеневтан, Чеховтан Тукайгача, Ибраһимовкача, Такташкача килеп җиткән зур фәлсәфә ул. Табигать – бердәм организм, һәм кеше бөтен тулылыгы белән әнә шул бердәм организмның төрле тармакларына мөнәсәбәттә күрсәтелсә генә тулы ачыла. Камбаралы Бобуловның җыентыкка кергән «Иркенбәк» дигән хикәясе, мәсәлән, шуның бер мисалы. Әнисез калган Иркенбәк исемле малай һәм Куҗамкол ата тарафыннан йоклап яткан җиреннән шап иттереп эләктереп алынган тау кәҗәсенең баласы. Ике язмыш. Беренчесенә йортка үги ана килеп керү яный; икенчесенә…

«– Әйе, әйе, улым, суярбыз, – диде Куҗамкол».

Хикәя әнә шул вак мәсьәләләргә генә корылган. Куҗамкол яшь хатын – үги ана алып кайтырга тиеш һәм кәҗә бәтиен суярга тиеш. Малайга башта моның беренчесе явызлык, икенчесе әйбәт эш булып тоела. Ләкин алга таба хикәя тирән фәлсәфи әсәргә әйләнә, үсә. Чөнки «Киек бәтие яшь каплаган күзләре белән тилмереп, аңар ялварып карый:

– Бә-ә-ә…

– Әни-и-и! – дип, Иркенбәк тә кычкырып җибәрде һәм, йөгереп чыгып, ишегалдындагы тирәкнең кәүсәсенә сөялеп торып, озак кына елады. «Бә-ә-ә» диюе «әни» дип әйтүе… Ул мескен дә минем шикелле әнисен сагына икән…»

Һәм бераздан:

«– Икебез дә бичара ятимнәр бит!.. Әниеңне сагынасыңмы? Мин дә сагындым. Бик сагындым үзен… Тау итәгенә илтеп үзеңне җибәрсәм, әниеңне эзләп табарсың микән?..»

Хикәянең финалында зур борылыш: малай кәҗә бәтиен тау итәгенә җибәрә. «Бар әйдә, хуш инде, дус! Мине онытма, яме?» Шул ук вакытта ул әтисенең үги ана алып кайтуына да ризалык бирә: «Әтисе, учак астына өелгән кизәк төбенә өрә-өрә мышнап, ут элдерә алмыйча азапланып ята иде. Бит-башы көл, корым булган, үзе кызганыч иде.

– Әй! – диде Иркенбәк…

– Нәрсә?

Гаепле кеше сыман кызарып, Иркенбәк түбән карады:

– Мин каршы түгел…»

«Иркенбәк» – матур, мәгънәле хикәя. Әлбәттә, автор аны бераз кысанрак итеп эшләсә дә булыр иде. Кысан дигәннән, бу китапка кергән бик күп хикәяләргә кагыла бу. Р. Рыскелдинованың «Кызыл кашлы йөзек» хикәясен дә шактый кысып, бераз суын чыгарып булыр иде кебек.

А. Җакыпбековның «Айкашка» хикәясе Г. Ибраһимовның «Алмачуар» әсәре белән аваздаш. Кеше һәм ат… Әйтерсең кеше һәм кеше. Матур гына фәлсәфәле бу хикәя дә ялыктыргыч озын булып китә. Язучы А. Җакыпбеков урынында булсам, мин, һичшиксез, Г. Ибраһимовның «Алмачуар»ын тагын бер кат укып чыгар идем. Мәхәббәт турында поэма бит ул. Автор үзе дә хикәясен «Бер мәхәббәтнең тарихы» дип атаган бит!

Мирза Гапаровның «Кара күлнең казлары» миңа бик ошады. Нәрсәсе белән? Әйтүе дә кыен. Ихтимал, табигать призмасы аша кеше күңелен бирүе беләндер. Ихтимал, сурәтләү чараларының бик төгәл, колоритлы булуы беләндер.

…Картның гомере ялгызлыкта үтә. Яшь, бәхетле ва- кытында аның хатыны үлә. «Кара күл аның яшьлек күле. Ә яшьлеге инде әллә кайчан узып киткән. Дөрес, ул җирдә, нәкъ күл буендагы комлы калкулыкта, аның егерме биш яшендә үлгән иң әүвәлге һәм иң соңгы хатынының кабере калган.

…Әле яшьрәк чагында отпуск алыр вакыты якынлашса, Кара күл хәтеренә еш килә иде. Күл буендагы комлы калкулыкта калган ялгыз кабер белән ак болыттай оешып очкан кыр казлары төшләренә керә торган иде».

Җыентыкта Кыргызстанның соклангыч табигате барлык хикәяләр буенча да сизелеп, төсмерләнеп бара. Чишмәләр, кыр кәҗәләре, тургайлар, ай нурында коенып утырган тау башлары, ак болыттай кыр казлары – яшь кыргыз язучыларының үз җирләренә, үз табигатьләренә булган иксез-чиксез мәхәббәтен сөйли.

Үз җиренең табигатен философларча аңламаган, аны иҗади кабул итмәгән кеше әдәби әсәр язып маташмасын иде. Барыбер берни дә чыкмаячак. Шатлыклы күренеш: кыргыз прозасына табигатьне әнә шундый иҗади кабул итүче, уйланучан, кеше язмышын бөтен катлаулыгы белән алып анализлаучы яшьләр килә икән.

Бу – шатлыклы күренеш.

Китапка сүз башы язган Чыңгыз Айтматов яшь кыргыз прозаиклары өчен уртак сыйфат итеп «иҗатка аналитик уй йөртә белү, психологик тирәнлек, тормыш чынлыгын сәнгать чынлыгына әйләндерүдә үз-үзеңә ышанганлык»ны атый.

1972 елда Татарстан китап нәшриятында басылып чыккан «Кыргыз хикәяләре» җыентыгы моның шулай икәнлеген тагын бер кат раслый. Хава ханым Хөсәенова бу җыентыкны төзеп зур, файдалы эш эшләгән. Бу китап тугандаш ике халык – татар һәм кыргыз халыклары арасындагы дуслыкны тагын да үстерү, ныгыту юлында якты бер истәлек булыр.

Әйбәт илчелек килгән безгә ерак Кыргызстаннан…

Казан утлары. – 1973. – №4