Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 12

I

Соңгы бер-ике ел эчендә иҗат эше буенча куелган докладларда, язылган мәкаләләрдә «Татарстан Язучылар союзында йөз кырыклап союз члены бар» дигән җөмлә еш очрый. Бу җөмлә хәзер ниндидер бер күрсәткечкә, әдәбиятта ирешелгән дәрәҗәләрнең бер параметрына әйләнде сыман.

Бездә хәзер язучыларның зур отряды барлыкка килде. Бу отряд үзенең белеме, теоретик әзерлеге, гомумән, сыйфаты ягыннан бик нык үзгәрде. Хәзер яшь язучыларны әдәбиятка тарту, аларга ярдәм итүнең күптөрле формалары ачылды, авылларда, район үзәкләрендә, культура сарайлары каршында күпсанлы әдәби берләшмәләр барлыкка килде. Язучылар союзы членнарының саны, һичшиксез, киләчәктә тә үсәчәк. Моның өчен безнең республикада резервлар бик мул. Язучылар союзына членлыкка кабул иткәндә, беренче чиратта, әлбәттә, яшь кешенең талантына, иҗатының активлыгына, әсәрләренең югары идеялелегенә карыйлар. Союзга керү бик үк җиңел эш түгел. Правление каршындагы кабул итү комиссиясендә танылган каләм осталары, кемнең кем булуына карамастан, туп-турысын әйтеп бәя бирә торган принципиаль язучылар эшли. Яңа кабул ителә торган кешенең иҗатын аларга кадәр иҗат секциясе, алардан соң правление утырышы карый. Шуңа күрә юклы-барлы язмаларың белән, әдәбиятта үз тавышың булмаган көе, иҗат активлыгың булмаган көе, язучылар отрядына рәсми член булып керү мөмкин түгел.

Шулай да отрядның саны продуктив язучылар хисабына, бер яктан, арта барса, икенче яктан, ни сәбәптәндер, язмаучылар, әдәби процесста катнашмаучылар катлавы барлыкка килә. Картаялармы? Юк, яшь артканнан активлык, талант кимеми. Язмаучылар, әдәби процесста катнашмаучылар төрле буын вәкилләре арасында очрый. Хәтта Союзга моннан биш-алты ел элек кабул ителгән яшьләр арасында да бар мондыйлар. Димәк, Язучылар союзына яңа член кабул иткәндә кешене әле чыккан беренче китабы буенча гына бәяләмәскә, аның киләчәктәге иҗат перспективаларын, эчке дөньясындагы «байлыгы»н чамаларга кирәк була. Югыйсә Язучылар союзына кабул ителү белән иҗаты пассивлашкан иптәшләр юк түгел. Чөнки аның төп әйтер сүзе, язар материалы әлеге беренче китапларына кереп беткән була. Гадәттә, аның алга барырлык мөмкинлеге чикләнә, әлеге иптәш еш кына яшьлеген, узган гомерен, авылын сагына башлый, йә үгет-нәсыйхәт бирә, йә декларатив риторикага ташлана.

Без – күп, чыннан да, сан ягыннан йөз иллегә җитеп киләбез, әмма әдәби процесста актив катнашучылар (уңышлы әсәр иҗат итүче, рецензияләр язучы, иҗат берләшмәләрендә катнашучы) һич тә йөз кырык түгел. Ихтимал, шуның яртысы гынадыр. Бу – гаҗәп, әмма факт.

II

Инде активлык үзе нәрсә? Шул турыда берничә сүз. Гомер буе актив язучы була, ул сиңа үзенең әсәрләре белән республикабызда чыккан барлык газета-журналларда катнаша, Казан, Мәскәү нәшриятларына кулъязмаларын китереп тапшыра, китаплар чыгара. Бу язучы, чыннан да, бик актив. Ләкин язган, басылган әйберләрен укып карагач, әлеге иптәшнең активлыгын бераз киметебрәк торса да ярыйсы икәнлегенә ышанасың. Берәүгә дә сер түгел, кәгазь мәсьәләсе – зур мәсьәлә. Ул үзенә мөнәсәбәттә бик зур саклык сорый, исрафчыллыкны гафу итми. Әдәби процесста бернинди эз калдырмый торган әлеге язучының гадәттән тыш активлыгы экономик зыян гына китереп калмый, мораль зыян да ясый: аның әлеге «йөрәктән чыкмаган» суррогат әсәрләре кемнеңдер чын сәнгать әсәренә комачау итә, әдәбият дөньясын төссез әсәр баса, кемгәдер кәгазь табаклары җитми…

Димәк, язучының иҗат активлыгы ул әле һич тә күп язу, күп китап чыгару белән билгеләнми. Иҗат активлыгы – язучының тормышка актив мөнәсәбәте дигән сүз. Чыннан да, әгәр язучы бүгенге җәмгыятьтәге китап укучыны активлаштырмаса, бүгенге төзүчегә, механизаторга, солдатка, студентка, галимгә, сыер савучыга югары идеяле чын сәнгать әсәре бирмәсә, аның нәшрият юлында актив булуыннан кемгә файда?

Чыңгыз Айтматов ике-өч елга бер повесть бирә. Сан ягыннан караганда, күрәсез, ул актив түгел. Ләкин тормыш проблемаларын күтәреп, югары идеяле, чын сәнгать әсәрләре белән укучы күңеленә тәэсир итү ягыннан ул – бүгенге көндәге иң актив язучыларның берсе. Сүз әнә шундый активлык турында барырга тиеш. Әлеге «үзе өчен генә актив» язучының икенче бер хәвефле ягы бар: ул күп яза, димәк, укучы күзенә күп күренә, һәм ул укучының әдәби зәвыгын боза. Монысы исә иң зур бәла.

III

Язучыларның VIII съездын каршылау уңае белән басылган материаллар арасында әдәби тәнкыйтьне тагын да үстерү, тагын да тирәнәйтү кирәклеге турында бер мәкалә күренде. Бу фикергә кушылып, тагын шуны да әйтергә кирәк: бездә кайвакытта яңа баш калкыткан яшь авторның әсәрен тәнкыйть итәм дип, гел аның кимчелекләренә генә тукталу, шуны гына төртеп күрсәтү гадәте бар. Тәнкыйтьче икәнсең, ничек язылганын гына түгел, ничек язылырга тиеш икәнлеген дә күрсәт. Үзенә генә хас уңышлары, үз манерасы, үз кимчелекләре белән әдәбиятка килеп кергән яңа автор кайвакытта ни өчендер берәүләрне сагайта. Һәм таланты күренгән бу яңа иптәшкә ярдәм итәсе урында аның иҗатыннан тырышып-тырышып кимчелек эзлиләр. Ничек язасы? Моны әйтмиләр… «Талант, – диде В. И. Ленин, – сирәк була торган нәрсә. Аны, саклык белән булышлык күрсәтеп, үстерергә кирәк». Ләкин яңа әсәрнең гел кимчелекләренә генә игътибар юнәлтүне башлап язучыга карата «саклык белән булышлык» күрсәтү дип атап булмый.

Үзе яза алмаган, үзе күп еллар инде берни дә язмаган «каләмдәш» еш кына яңа әсәргә бәя бирә. Әлеге «язмый торган каләмдәш» яңа әсәргә моннан утыз-кырык ел элек куелган өлгеләр, таләпләр белән килә. Яңа әсәр исә бу өлгеләргә туры килми, чөнки авторы – яңа заман кешесе. Әнә шуның аркасында безнең бүгенге әдәбиятыбызда элекке жанр өлгесеннән аз гына читкә киткән әсәрләргә бәя биргәндә аптырап калалар. Ул җәһәттән илебездәге рус һәм башка халыкларның әдәбияты бик кыю адымнар ясый. Анда хәзер жанрлар арадашлыгы үзен аклады.

Узган ел әдәби тәнкыйтьтә, татар прозаикларына Чыңгыз Айтматов әсәрләре кебек дөнья күләменә чыгарлык әсәрләр язарга иде дигән теләк белдерелгәч, Г. Минский: «Ч. Айтматов әсәрләре дәрәҗәсен безнең әдәбиятыбыз утызынчы-кырыгынчы елларда ук узган иде», – дип әйтеп куйды. Алай икән, димәк, без җитмешенче елларда инде әллә кая киткәнбез, бик нык үскәнбез!

Сөйләнү – сөйләнү инде ул, әмма фактлар башка нәрсә турында әйтәләр: әгәр андый әсәрләребез булса, аларны инде рус телендә генә түгел, башка телләрдә дә басарлар, үзәк һәм чит ил студияләре бу әсәрдән фильмнар эшләрләр, кыскасы, дөнья шаулар иде. Юк бит. Шулай икән, үсәргә кирәк. Югарыга карап фикер ит, дигәннәр бабайлар… Кыскасы, прозабызның әле киң колач алып заманча үсеп китә алганы юк. Безнең прозаиклар активлыклары ягыннан шагыйрьләрдән күп калышалар. Моны һич тә боргаланмыйча әйтергә кирәк. Дөрес, заманның үз «Акчарлаклар»ы, «Кызыл чәчәкләр»е, үз «Агыйдел»е, үз «Сиваш»ы, үз «Йөзек кашы» булган. Ләкин бит Ч. Айтматовны мисалга китергәндә, бездә элек берни дә булмаган дип әйтелмәгән, ә бары тик бүгенге көн «Акчарлаклар»ы, «Кызыл чәчәкләр»е, «Агыйдел»ләре, «Сиваш»лары, «Йөзек кашлары» кайда? дигән мәгънәдә сорау куелган иде.

Бу сорауга, минемчә, бары тик яңа сәнгать әсәрләре язып кына җавап биреп була.

IV

Соңгы вакытларда аңа чыккан китапларның барысына да тәнкыйть сүзе эләкмәве, тәнкыйтьнең исә күбрәк мактау белән шөгыльләнүе турында бик еш әйтелә. Бу фикерләрдә хаклылык бар. Әмма КПСС Үзәк Комитетының «Әдәбият-сәнгать тәнкыйте турында» карары чыкканнан соң, газета-журнал битләрендә тәнкыйть материалларының шактый җанлануы, тәнкыйтьнең тирәнрәк, таләпчәнрәк була башлавын кем генә инкяр итәр икән? Моны күрми калу гаделсезлек булыр иде.

Әдәби рецензияләрдә кискен тәнкыйть сүзенә караганда мактау сүзе күбрәк ишетелә, диләр. Бу чыннан да шулай. Тәнкыйть мәкаләсе язасы килгән кеше күбрәк позитив материал белән кызыксына. Мактау язу – тәнкыйтьче өчен җиңелрәк юл, үпкә-сапкылар булмый, рәнҗүләр булмый. Ләкин шунысы бар: тәнкыйть сүзенең иң ачысы эчке рецензияләр системасы белән әйтелеп бара. Соңгы ике-өч ел эчендә Татарстан китап нәшрияты китап продукциясенә таләбен бик нык арттырды. Нәшриятның бүгенге редакторлары, башка җаваплы иптәшләр чеп-чи халтураны дөньяга чыгаруга юл куярлар дигән уй берәүнең дә башына килмәс.

Әдәби тәнкыйть китап нәшрияты тарафыннан чыгарылган бөтен продукцияне колачлап барырга тиеш дигән фикерне еш әйтәләр. Моның белән килешү кыен. Тәнкыйть элек-электән әдәбиятның төп «баганалары»на гына игътибар иткән. Чөнки әдәби барышны вак-төяк түгел, ә әлеге «баганалар» билгеләгән. Октябрь революциясенә кадәрге татар демократик әдәбиятында кем әсәрләре турында күбрәк сүз барган? Г. Ибраһимов, Г. Тукай, Г. Коләхмәтов, Ф. Әмирхан, Г. Камал, Ш. Камал әсәрләре турында. Ә бит әдәбиятта болардан тыш йөзләгән шагыйрь, язучы булган. Күләм ягыннан боларны узып китүчеләр дә булган. Ләкин әдәби атмосфераны әлеге уртакул яки түбән әсәрләр түгел, нәкъ менә Ибраһимовлар, Тукайлар, Камаллар, Коләхмәтовлар, Әмирханнар тудырган. Шуңа күрә әдәби тәнкыйть күбрәк сүз алып барырга лаек әсәрләргә туктала икән, бу – табигый. Тәнкыйтьләүнең дә төрле формалары бар. Хәтта әсәр турында ләм-мим сүз булмау да – аңлаган кеше өчен тәнкыйть. Әлбәттә, бу – тәнкыйтьнең төп юлы түгел. Безнеңчә, начар әсәр дөнья күрсә дә, тәнкыйть берничә сүз белән генә булса да үзенең объектив сүзен әйтергә тиеш. (Ләкин мин һич тә әдәби тәнкыйтьтә мактау ягында гына түгел: әгәр дә гел мактауның зарарын кешеләр белсәләр иде, дигән борынгы акыл ияләреннән берәү, кешеләр үзләренең дошманнары белән сугышасы урында аларны гел мактап кына торырлар иде…)

М. Госмановның Татарстан язучылары съезды уңае белән язган мәкаләсендә бер тәкъдим бар: әдәби тәнкыйть белән янәшә китап күзәтү барырга тиеш, ди ул. Һәм моның рецензияләр, библиографик белешмәләр, аннотацияләр, «Яңа китаплар» витринасыннан торырга тиешлеген әйтә. Моны, әлбәттә, гамәлгә кертергә кирәк.

V

Яңа авторлар белән эшләү, яңа әсәрләр ачу, әдәби мәйдан турында берничә сүз.

Бүгенге көн язучысының, аның әсәреннән һәм иҗтимагый активлыгыннан тыш, дәрәҗәсен билгели торган тагын бер сыйфат бар: ул – язучының үзеннән соң килүче яңа буынга ярдәме.

Бу ярдәм меценатлык мәгънәсендә түгел, яшь язучыны бәллиләп «теплица»га кертү түгел, ә аның иҗаты формалашуга актив катнашу мәгънәсендә булырга тиеш. Игътибар итик: бүгенге поэзиядә актив катнашып, үз тавышларын ишеттереп килгән Ш. Галиев, И. Юзеев, М. Шабаев, Р. Фәйзуллин, Р. Харисов, Р. Гатауллин, Зөлфәт, М. Әгъләмов, Р. Мингалимовлар – заманында өлкән буын тарафыннан нәкъ әнә шундый «актив катнашу» процессын кичереп, иҗат мәктәбе узган кешеләр.

Яңа гына әдәбиятка борын төртеп килгән яшьләрнең Ф. Хөсни, М. Әмир, Г. Бәширов, Н. Исәнбәт, С. Хәким, Р. Мостафин, Г. Ахунов, Ш. Галиев, И. Юзеев, Ф. Миңнуллин, Т. Миңнуллин, Г. Рәхим янына килүләре – әлеге язучыларның әдәби процесска битараф булмаганлыкларын һәм әдәбиятны үстерү юлында уртак борчулар кичергәнен күрсәтә.

Үз әсәренең язмышын гына кайгырткан әдип ялгызак булып кала. Аның ни дәвамчысы, ни фикердәше, ни шәкерте булмый. Минем иҗатны күреп, бәяләп бетермиләр дип йөрүчеләр, гадәттә, әнә шулар арасыннан була.

Яңа авторларны ачу, аларга ярдәм кулы сузу, аларга каләм сынап карар өчен мәйдан бирүдә газета-журналларның да роле бик зур. Безнең газета-журналларыбыз әледән-әле яңа авторлар ача, тәрбияләп үстерә, зур әдәбият дөньясына чыгара торалар. Кайбер матбугат органнары үз тирәләрендә бөтен бер авторлар коллективын туплыйлар, актив рәвештә әдәби процесска катнашалар. «Чаян» журналының, мәсәлән, үз тирәсенә тупланган авторлар коллективы бар, аның шуңа күрә материал сайлап алуда мөмкинлекләре зур. Алай гына да түгел, «Чаян» үз тирәсендәге авторларга тематик заказлар бирә. Әйе, әдәби процесста тематик заказ да кирәк. Бу – актив эшләүнең бер этәргече. «Яшь ленинчы» редакциясенең авторлар белән эшләве кызыклы гына: анда әдәби бүлек сотрудниклары бер төркем язучылар белән бик тыгыз контактта торалар һәм тематик заказлар системасы буенча эш итәләр. Бу заказлар берничә ай алдан бирелә. Кайбер очракларда «Яшь ленинчы» сотрудниклары нәшриятта чират көтеп яткан яңа әсәрләрне дә үзләре эзләп табып файдаланалар.

Югарыда сүз язучының иҗат активлыгы – «бер юл да язмыйча бер көн дә уздырмаска» девизы белән яшәве кирәклеге турында барды. Иҗат активлыгы, анда әйтелгәнчә, һич тә әдәби әсәрнең сыйфаты, эстетик кыйммәте түбән булуга юл кую дигән сүз түгел. Халыкны эстетик яктан тәрбияләү мәсьәләсенә кагылып, В. И. Ленин массаларны «уртача» культура дәрәҗәсенә төшмәскә, ә аларны күтәрергә, бөек эстетик хәзинәләргә якынайтырга, шуларга катнаштырырга» дигән иде. «Дөрестән дә, безнең эшчеләр һәм крестьяннар тамашага караганда зуррак нәрсәгә хаклылар. Алар чын бөек сәнгатькә хокук алдылар», – дигән В. И. Ленин Клара Цеткин белән булган әңгәмәсендә17.

Татарстан язучыларының VIII съездында, минемчә, сүз әнә шул турыда – коммунизм төзүче татар совет укучысына «чын бөек сәнгать» әсәрләре бирү турында барачак.

Социалистик Татарстан. – 1974. – 23 май

17

М. Шолоховка 70 яшь тулу уңаеннан язылган. – Г. Х.

Ленин әдәбият турында. – Казан, 1960. – 127 б.