Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 15

Татар мәктәп-мәдрәсәләрендә Октябрь революциясенә кадәр ике генә мәртәбә «массовый» төстә дәресләр уздырылмавы турында билгеле. Болар 1910 елның ноябрендә Л. Н. Толстой үлгән хәбәр килеп җиткән көнне (мәсәлән, Иж-Бубыйда) һәм 1913 елның апрелендә Тукай үлгән көндә. Тукайның үлеме турындагы хәбәрләр Петербург, Мәскәү, Оренбург, Казан, Әстерхан матбугатында күп урын ала. Петербург, Мәскәүдәге рус газеталары моңа кат-кат әйләнеп кайталар.

Менә Тукай үлгәч татар матбугатында күренгән кайбер хәбәрләр: «Әстерханда гавам университетының идарә рәисе табиб Нариман бәк Нариманов аудитория залында мәрхүм Габдулла Тукаев хакында лекция укыту хакында рөхсәт сорап хөкүмәт мәэмүриятенә мөрәҗәгать иткән.

Лекция Габдулла әфәнденең дусларыннан Сәгыйть Рәмиев тарафыннан укылачактыр. «Идел»нең (Әстерханда чыга торган татар газетасы. – М. М.) язуына күрә, лекцияне хатыннарга да тыңлау уңай булсын өчен, аларга сәндерәдә махсус урын тәгаен ителгән»19.

Әмма Тукай исеме дәүләт учреждениеләрен куркыткан. Ул көннәр үткәннән соң шул ук газетада укыйбыз: «Әстерханда гавам дарелфөнүне20 Габдулла Тукаев хакында мөселманнар өчен лекция укырга рөхсәт сорап мәхәлли мәэмүрияткә21 мөрәҗәгать иткән икән, рөхсәт бирелмәгән…»22

Габдулланы Сәгъди абзыйдан Кушлавычка алып кайткан Бәдретдин яза (хәтерлисезме: «Юк, сез не имеешь права кеше баласын тотып торырга…» – «Исемдә калганнар»дан): «Кардәшем Габдулла Тукаевның вафат хәбәрен ишетеп бик каты кайгырдык, вакытсыз дөньядан китүенә һәм җиде елдан бирле күрешми калуымызга үкенечтә булдык. Габдулланың хәсрәтен уртаклашкан һәм күркәм кыйлып озаткан дус-ишләренә чын күңелдән рәхмәт укыймыз. Бәгъдә Тукаевның туганыннан башлап Җаектан Казанга киткәнче булган хәлләрен белгәнемчә, кирәк булса язып та бирер идем. Кырлайдан Кушлавычка алып кайтып Җаекка озаткан агасы Бәдретдин Хисаметдинов»23.

Казан җәмәгатьчелеге кузгала. Әстерханда Тукайны тыйганнар икән, бәлки, монда алай итмәсләр? Тукай – Казанның үз шагыйре бит инде ул!

«Ш. Әхмәров һ. б. губернатордан Тукай җәмгыяте оештырырга рөхсәт сораганнар икән, губернатор рөхсәт бирмәгән»24.

«Чистайда Тукай кичәсе уздыруга исправник рөхсәт бирмәгән»25.

Ниһаять, патша властьларының кулы җитеп бетмәгән урында, дөньяның ерак почмагы Харбин шәһәрендә, бер кичә! «Харбин шәһәрендә 2 апрельдә мәчеттә Тукайны искә төшерү мәҗлесе була. Мәчет тула… аның тормышы сөйләнә, сөннәт бүлмәсенә хатыннарны да кертәләр. Җиде яшьлек бер бала «И туган тел»не укый, аннан декламацияләр сөйлиләр, шигырьләрен җырлыйлар. Чыгып сөйләүчеләр аны рус мөхәррирләре белән чагыштыралар»26.

Ф. Әмирхан эшләгән «Кояш» газетасы Тукайның кабере мәсьәләсен күтәрә, аның әлегә ташсыз торуына кешеләрнең рәнҗүен әйтеп яза. Пороховой бистәсендә яшәүче Габделбари Мөэминов Мәкәрҗәдән таш китерткән икән, һәм ул иң оста таш язучы икән. «Әллә нинди җәмгыятьләрнең вөҗүдкә килүен көтеп торганчы, шул ташны барып карап кайтсалар әйбәт булыр иде»27.

Тукай үлгән, ләкин ул халык күңелендә әнә шулай яши, патша властьлары белән көрәшә-көрәшә яши. Безнең филологиядә киләчәктә зур бер тукайчылык мәктәбе (тукаеведение) туа калса, һичшиксез, «Тукай турында вакытлы матбугат» дигән бик кызыклы бер хәзинә әзерләп бастырып булыр иде.

1975–1976 (?)