Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 7

Халык арасында «Уракчы кыз» дигән җырны белмәгән кеше юк. Бу җыр нәрсәсе белән популярдыр – моны кистереп әйтүе кыен. Ихтимал, бу җырның тирән мәгънәсе үзенә тиң, бер дәрәҗәдәге көйне тапкандыр. Ихтимал, ул әле үзенең икенче яртысын тапканчы журнал, газета битләрендә яхшы шигырь булып кына йөргәндер… Ничек кенә булмасын, бу җыр ярты гасырга якын инде халыкның күңел түрендә.

Нәкый абыйның Гражданнар сугышы чорында ук иҗат иткән Ил кызы – иңбашына ай урагын салган Хезмәт кызы – совет заманасындагы татар кызларының гүзәллек эталонын бирде. Бу яшь кызның йөзе таң кояшы кебек, аның җырына талир тәңкәләренең чыңы кушыла… Уракчы кыз революциядә ирек яулап алган татар кызларының романтик образына әйләнде. Уракчы кыз – хезмәт сөю, мәхәббәттә сафлык, яшьлек, тазалык символы булып китте. 1956 елда «Татар поэзиясе антологиясе» басылып чыккач, бик күпләр «Ничек? «Уракчы кыз» Нәкый Исәнбәт әсәремени?» дип гаҗәпкә калдылар. Хәер, бу җыр гына түгел, «Бормалы су» да шундый язмышка очрады. Илленче еллардагы үзешчән сәнгать түгәрәкләре, район культура йортлары янындагы хор коллективларыннан кайсылары гына «Бормалы су»дан башка сәхнәгә чыктылар икән? Бу җыр сугыштан соңгы авылның күтәрелеш чорына; туклыкка, иминлеккә, тыныч хезмәткә гимн булып яңгырады. Колхоз кызларының иң күркәм сыйфатларын, аларга булган Ил хөрмәтен, алардагы гүзәллекне бу җыр илленче еллар поэзиясендә иң тулы рәвештә әйтеп биргән әсәрләрдән исәпләнергә хаклы. Аның да сүзләрен Нәкый Исәнбәт язган.

Әйе, кайбер талантлы әсәрләрне халык үзенеке итеп кабул итә, хәтта үзгәртә дә башлый. Аны ниндидер бер кеше иҗат иткәнен башына да китерми. Чөнки шагыйрь халык йөрәгенең иң түрендәге мөлдерәп торган фикерен шигырь кысасына салып әйтте дә бирде. Җыйнак итеп, кыска, үтемле итеп әйтте. Халык аны әнә шуңа үзенеке итеп кабул итте.

Күптән һәм күпләргә билгеле бер хакыйкать бар: язучы үз халкының авыз иҗатын никадәр яхшырак белсә, аның үз әсәрләре дә шулкадәр халыкчанрак, халык күңеленә якынрак була. Пушкин һәм Горькийның бөтен иҗаты моңа мисал. Тукай һәм Ибраһимов әсәрләре шул хакыйкатьне раслыйлар. 1934 елда совет язучыларының беренче съездында сөйләгән докладында Горький, сүз сәнгатенең башы – фольклорда, дигән иде. «Үзегезнең фольклорыгызны җыегыз, аңардан өйрәнегез, аны эшләгез: ул сезгә дә, безгә дә – Союзның шагыйрь һәм прозаикларына да – күп материал бирә. Без үткән заманны никадәр яхшырак белсәк, үзебез барлыкка китерә торган хәзерге көннең бөек әһәмиятен дә шулкадәр җиңелрәк, шулкадәр тирәнрәк һәм шатлыклырак итеп аңларбыз».

Нәкый Исәнбәт «Әхмәтнәкый шәкерт» булып йөргән заманда ук әле халык мәкальләрен, җырларын, такмакларын туплый, кыйммәтле кулъязмалар җыйный башлый. Халык иҗаты җәүһәрләрен җыю – аның гомер буе башкарган мактаулы эше. Шуннан башка «Хуҗа Насретдин», «Зифа» комедияләре, «Миркәй белән Айсылу» һәм «Рәйхан» туа алмаслар иде…

Нәкый аганың эш бүлмәсенә килсәң искитәрлек: аның шүрлекләрендә идәннән алып түшәмгә кадәр кулъязмалар, уникаль китаплар, халык иҗаты әсәрләре тупланган папкалар, картотека. Курган, Бараба, Пермь, Чиләбе, Малаяз, Казан татарлары арасыннан җыйган иксез-чиксез бәетләр, мәзәкләр, җырлар, такмаклар. Француз, рус, инглиз, төрек, гарәп, немец телендә фольклор китаплары. Монда кергәч, бер мәлгә үзеңне гыйльми китапханәгә килгән кешедәй хис итәсең. Хәер, Нәкый аганың эш бүлмәсе – чын мәгънәсендәге гыйльми китап- ханә.

Заманында аны «шагыйрь Нәкый» дип йөрткәннәр. Хәзер инде «татар фольклоры гыйлеме» дип әйтүгә, аның олы атасы Нәкый Исәнбәт искә төшә. «Татар халык мәкальләре»нең докторлык диссертациясе дәрәҗәсеннән югары торырлык сүз башы белән чыккан 1 нче томы хәзер уникаль китапка әйләнде. Безнең фольклористикабызда аерым бер жанрны мондый киң күләмдә алып тирәннән тикшерүнең әле булганы юк иде. Бу хезмәт турында галимнәр инде шактый җылы сүзләр әйттеләр. Башка күп кенә китапларда укучыны «куркыта» торган сүз башы бу хезмәттә 258 бит (!) булса да мавыктыргыч бер повесть кебек искиткеч җиңел укыла. Моның хикмәте нәрсәдә соң?

Нәкый аганың фәнне фактлардан ясавында. Киресенчә түгел. Барлыгы өч меңгә якын китап битеннән (120 басма табактан артык) торган өчтомлык бу хезмәтне карап чыккач, Нәкый аганың, гыйлем иясе буларак, хезмәт җитештерүчәнлегенә гаҗәпкә каласың. Шул том нарны күрәсең дә уйлап куясың: менә утыз-кырык яшьлек фән кешеләренә дә шулай эшләргә иде! Галим кешенең үзен тәрбияләп үстергән халкы алдында бурычы бик зур бит!

1920 елда язган «Коммуна тимерлегендә» дигән шигырендә шагыйрь Нәкый болай язган:

Нәкый Исәнбәт егерме яшендә әйткән әнә шул фикеренә гомере буе турылыклы булды.

Нәкый ага – тагын әле тарихчы, этнограф, драматург, тел белгече, педагог… Фәннең елдан-ел зуррак тизлек белән үсеп тирәнәя барган бер чорында – безнең заманда – боларны колачлау җиңел эш түгел. Нәкый аганың каләменнән тамган әдәбият җәүһәрләре… татар халкына гаҗәеп зур хезмәт күрсәтәләр. Татар академия театрының сәхнәсендә зур уңыш казанган «Хуҗа Насретдин», «Зифа», «Һиҗрәт»… Тарихи шәхесләрне – Мулланур Вахитов, Муса Җәлил образларын иҗат иткәндә драматург Исәнбәткә хас булган кыюлык законы эш итте. Әйтерсең лә сәхнәдә әсәрне уйнамыйлар, ә тарих пәрдәсе күтәрелеп, бөек көрәшнең – халыклар бәхете өчен изге көрәшнең – чын бер периоды күренеп ала. Менә Ленин шәкерте – үлемсез Мулланур – татар сугышчылары алдында ялкынлы речь сөйли:

«– Иптәшләр! Бөек Октябрь резолюциясе аркасында туган, кешелек тарихында беренче мәртәбә азатлык гөле булып чәчәк атарга бөреләнгән безнең яшь, яңа Советлар җөмһүрияте куркыныч астында…

Хөр илнең мәгърур уллары без булып без моңа юл куярбызмы? Йә, әйтегез, аналарыбыз су алган Иделдән бүген шушы ятлар килеп су алырмы?»

Бу – Исәнбәт теле, геройны Исәнбәтчә тасвирлау, аны чын халык улы итеп халыкка күрсәтү…

Зал тетрәнеп тыңлый. Мулланурны мондый бөек итеп, тарих сәхнәсенә очраклы рәвештә түгел, ә тормышының бөтен барышы белән әзерләнеп чыккан революционер итеп Исәнбәттән башка бер генә язучының да күрсәтә алганы юк әле.

Менә нечкә күңелле, ләкин корыч характерлы Муса Җәлил. Юк, дошманны ул күкрәк-мускул көче белән түгел, ә психологик яктан җиңде. Мораль яктан җиңү әнә шул нечкә лирик җанлы шагыйрьдә булды. Мулланур, Муса турындагы әсәрләр Исәнбәт каләме астында оптимистик трагедиягә әверелделәр.

Г. Ибраһимовның бер хикәясендә карт язучы образы бар. Күңеленең төшенке вакытында таныш булмаган берәү аны туктата да болай ди: «Сезне укып бик рәхәтләнәбез. Сезгә рәхмәт, туган…»

Күренекле галим, шагыйрь һәм драматург Нәкый аганың юбилее көнендә миллионлаган укучы аңа: «Сезне укып бик рәхәтләнәбез. Сезгә рәхмәт», – ди.

Нәкый ага – халык рәхмәтенә бик лаек кеше. Шагыйрь Исәнбәтнең сүзләре белән әйтсәк:

Татарстан яшьләре. – 1970. – 10 гыйнвар