Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 21

(Язучы хезмәте турында уйланулар)

I

Егерменче елларда яшь совет язучыларын туплаган бер әдәби оешма әгъзаларының пароле әнә шулай булган. «Язуы бик кыен…» Бу берләшмәгә сугышны, тормыш баскычларын узып, дөньяның ачысын-төчесен татыган Вс. Иванов килеп керә. Һәм яза башлый, әсәрләре белән бер кат танышкач, М. Горький аңа хат аша болай ди: «Сез әгәр үзегез турында: «Мин, Вс. Иванов, фактларны, сүзләрне (соңгыларын бигрәк тә) бик артык кулланып язам. Бу минем дөньяны күп күрүемнән, тәэсирләргә бай булуымнан, ә алар минем ихтыярымнан башка кәгазьгә үрмәлиләр», – дип әйтсәгез, хакыйкать белән бер рәткә баскан булыр идегез. Алай язу бик җиңел ул, һәм җиңел булганга күрә дә алай язарга ярамый».

II

Язуы ник кыен? Чөнки талант кирәк. Ә талант кешедә йә бар, йә юк. Рәсүл Гамзатов шулай ди. Язучылык талантын еш кына матур җөмлә, матур сүз куллана белүдә дип уйлыйлар. Менә тема, менә конфликт… Менә чишелеш. Производствода яңалыкка комачау итүчене урыныннан алдылар, азып-тузып гаилә бозып йөргән ир яки хатын акылга утырды, ире ташлап киткән балалы хатынның зур көч куйган диссертациясен, ниһаять, расладылар, ул арада балалар да әтиле булды, һәм әсәр тәмам. Матур җөмлә белән шуларны язып чыксаң, әсәр язуның нәрсәсе бар? Өй салуның нәрсәсе бар – мүклисе дә чутлыйсы…

Әмма күпләр белеп бетермиләр: язучы тормышта бүген нәрсә бар яки электә нәрсә булган, шуларын гына язып утыра алмый, һәм алай булырга тиеш тә түгел. Теләсә нинди әсәр үткәнгә таянырга, бүгенгене сизәргә, киләчәккә юнәлергә тиеш. Кыены – әнә шул. Җөмлә төзергә әллә ни зур талант кирәк түгел, анысын аның графоман да булдыра, кыены – әнә тегесе. Язучыдан бит әле тормыш барышын бераз гына алданрак сиземләү, «прогноз» төзү сәләте дә таләп ителә. Анысы – кыен. Бу таләпне заманында Г. Ибраһимов куйган иде. Әдәби процесс моның шулай икәнен раслады. Дәрдемәнд Беренче бөтендөнья сугышын ул сугыш башланырга алты ел элек тойды. «Кайсы упкын тарта безне җан сорап…» дип иңрәде. Дөнья әдәбиятында фашизмга каршы юнәлтелгән беренче роман – Генрих Манның «Верноподданный» әсәре иң реакцион политик агым – фашизм рәсми төс алудан биш ел алда язылып бетте. Карл Чапекның «Саламандралар белән сугыш» әсәре дә гитлерчыларның нинди кабахәтлекләр эшләячәген алдан сизеп, алдан күреп тасвирлаган әсәр иде.

Н. Тихонов 1935 елда Польша, Австрия, Франция, Бельгия, Англиядә йөри. Германия өстенә инде фашист свастикасы иңгән, әмма Европа әлегә тыныч күк астында. Ләкин шагыйрь зур афәт якынайганын, катастрофаны гадәттән тыш сизгерлек белән тоя һәм бу турыда «Дустым шәүләсе» исемле шигырь яза…

1937 елда К. Симонов «Боз өсте сугышы» поэмасын язды. Һәм шагыйрь Европа туфрагын таптаячак фашист итеген алдан күрде:

Муса Җәлил, халык, Ватан язмышы, бөтен бер халыкның икенче бер халык тарафыннан бетерелү мөмкинлеге турында уйланып, кырыгынчы елларда «Алтынчәч» әсәрен язды. «Алтынчәч»тә күтәрелгән масштаблы тарихи проблеманы озак та үтми язмыш көн тәртибенә куйды: ул көн кырык беренче елның егерме икенче июнь таңы иде.

Киләчәкне бераз гына алдан күрү. Поэтик сиземләү. Кыены – әнә шунысы…

III

Язылган әсәргә тиешле бәя бирү – тагын да кыенрак. «Тиешле» бәя турында сүз бара. Әдәбиятның иң зур дошманы – уртакул әсәрне белә торып мактау. Дөрес, тәнкыйтьнең бурычы яманны гына эзләү түгел. Тәнкыйть беренче чиратта, әлбәттә, язучы әсәрендәге идеянең алга таба үстерелүе формасында, әсәрнең матурлыкларын ачу юнәлешендә барырга тиеш. Әнә шуны тормышка мөнәсәбәтле формада гына алып барырга тиеш. Шуны ачу процессында, һичшиксез, кимчелекләр, югалтулар да күренәчәк. Тик тормышка мөнәсәбәтле генә бәя бирелсен. Уртакул әсәрне мактау әдәбиятның дошманы булса, әдәби процесстагы сыйфат үзгәрешләрен тоймау, иске аршын белән эш итү – тәнкыйтьнең дошманы. Безнең соңгы еллардагы тәнкыйтьтә бик дөрес әйтәләр: бүгенге татар әдәбиятының дәрәҗәсен үз кысаларыннан чыгып түгел, бәлки бөтен совет әдәбияты ирешкән дәрәҗә таләбеннән бәяләргә кирәк. Ә моның өчен язучының да, тәнкыйтьченең дә, редакторның да әдәби яңалыклардан бик нык хәбәрдар булуы, гомумәдәби процессны белүе, кыскасы, консерваторлык итмәве кирәк. Кайвакытта шулай да була әле: язучы үзенең әсәрендә нинди проблемалар күтәргән икәнлеге турында сөйләшәсе урынына тәнкыйтьче аны җөмлә төзергә, сүз кулланырга өйрәтә башлый. Язучы әлеге әсәрдә сәнгатьчә нинди югарылыкка ирешкәне турында сөйләшәсе урынына тәнкыйть бу әсәрнең жанры турында бәхәскә керә. Янәсе, бу роман тарихимы, түгелме? Янәсе, бу әсәр повестьмы, әллә романмы? Ул юнәлештә китсәң… М. Горький үзенең «Ана» әсәрен «повесть» дип атаган, без исә балачактан аны роман дип йөрибез, әсәрнең кыйммәте аңа карап кимеми. Гоголь «Үле җаннар» әсәрен «поэма» дип атаган, ә без аны роман итеп рәхәтләнеп укыйбыз. Пушкин «Евгений Онегин»ын «шигырь белән язылган роман» дип атаган, без исә аны гомер-гомергә поэма дип йөртәбез. Жанрлар билгеләмәсенә Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Тургенев, Толстой, Горькийлар бервакытта да ябышып ятмаганнар. А. Т. Твардовский жанр төшенчәсе тирәсендәге бәхәсне гомумән яратмый иде. Бу мәсьәләгә ул еш тукталды. «Толстой белән Тургенев, – дип язды ул, – яшь чакларында очрашып бер сөйләшкәндә мондый фикерне әйткәннәр: рус әдәбиятындагы иң күренекле әсәрләрнең берсе дә жанр билгеләмәсенә төп-төгәл туры килми». Алар Толстойның «Балачак» белән башланган трилогиясен, Тургеневның «Аучы язмалары»н, Гогольнең «Үле җаннар»ын, Лермонтовның «Безнең заман герое»н телгә алганнар.

«Мин үзем дә, – дип искә ала Александр Трифонович, – «Василий Тёркин»ны язганда жанрының төгәл булмавын сиздем, әмма озак баш ватып тормадым. Поэма була алмады бу, ярар, булмаса булмас, дидем. Әсәрнең баш өлеше юк – аны уйлап торырга минем вакытым юк; кульминациясе билгеләнмәгән, ахыры нәрсә булачагын белмим – әйдә, ярар дип уйладым, җанда нәрсә янса, шул турыда языйм, аннан күз күрер… Шуларга кул селтәгәч, мин иркенләбрәк язып киттем…»

Жанрлар арасындагы мөнәсәбәтләр, стиль яңалыклары соңгы вакытта тәнкыйтьчеләрнең игътибарын бик еш җәлеп итә. Хәзер әдәбиятта роман-сәяхәтнамә, роман-хроника, хикәяләрдән торган повесть, роман-пунктир… тагын әллә ниләр бар. Даниил Гранин әйткәнчә, әдәбиятта элеккеге ныгыган формаларның мутациясе бара, жанрларның күрше территорияләргә «бәреп керүе» күзгә ташлана. С. Крутилин («Липяги»), Р. Гамзатов («Минем Дагыстаным»), М. Кәрим («Озын-озак балачак»), Г. Бәширов («Туган ягым – яшел бишек»), М. Әмир («Без бәләкәй чакларда»), Ш. Маннур («Агымсуларга карап»), Ә. Баянов әсәрләре – әнә шул процессның бер мисалы. Боларга әле В. Конецкий, В. Катаев, В. Астафьев, А. Гыйләҗев, В. Солоухин иҗатларын китереп өстәргә мөмкин. Мондый төрлелек – заман күренеше, бу – файдалы яңалык. Безнең әдәби тәнкыйть бу яңалыкны сиземләүгә әле якынлашып кына килә, язучылар үзләре шуңа күрә бу мәсьәләдә оперативлык күрсәтеп, кисәтеп куялар. С. Крутилин «Липяги» әсәреннән бер хикәясен «Кое турында баллада» дип, В. Быков лирик-героик повестен «Альп балладасы», И. Юзеев «Сандугачлар килгән безгә» әсәрен «моңсу комедия» дип, В. Астафьев хәрби повестена һич тә көтмәгәнчә «заманча пастораль» дип куя. Ч. Айтматов та «Ак пароход»ына «Әкияттән соң» дип кисәтү бирә, Ә. Баянов бер әсәрен – «Тау повесте» дип, А. Гыйләҗев «Мәхәббәт һәм нәфрәт турында хикәят» дип кисәтеп, искәртеп куялар. Болар – традицион булмаган жанрлар яки шуңа тартымнар… Сюжет, композиция, жанр кысаларында стандарт була алмый. Һәм бу эзләнүләрне заман таләбеннән чыгып бәяләргә кирәктер.

IV

Вл. Маяковский язучылык хезмәтен корыч кою, алмаз кырлау белән бер куярга, каләмне штыкка тиңләргә чакырган иде. Штык – винтовкага матурлык өчен түгел, ә дошманга каршы көрәшер өчен, димәк, Ватаныңны, Ил-ананы, бала-чаганы бәла-казадан, дошманнан саклау өчен куела. Маяковский теләге буенча фикер йөртсәк, язучы хезмәте дә шулай кирәкле, Ил-Ватан өчен гаять әһәмиятле бер шөгыль икән.

Озынга киткән бу мәкаләдә әйтергә теләгән төп фикер дә шулай киңрәк, ахрысы: язучы заман рухын тоеп, ил-xалык язмышы белән яшәсә, заман таләпләренә үзенең әсәрләре белән җавап бирсә, язучы исеменең дәрәҗәсенә кызыгып кына язучы буласы килүдән түгел, ә яза алмый калмавы аркасында кулына каләм алса һәм аның әсәре китап киштәсеннән чират торып алып бетерелсә, китапханәләрдә аның китабы тузып, хезмәткәрләрнең укучылар арасында никадәр «тәрбия эше» алып баруына карамастан, почмаклары ашалып, төбе төшеп бетсә, әлеге әсәр белән бөтен бер буынга тәрбияви йогынты ясаса – шул язучының гына каләмен штыкка тиңләргә кирәктер. Ә әйбәт әсәр язуы бик кыен. Тихонов, Слонимский, Вс. Иванов, М. Зощенколар кергән оешмада зерәгә генә әлеге парольне уйлап тапмаганнардыр…

Социалистик Татарстан. – 1979. – 23 май