Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 6

Тынгысыз каләм
VIII класста борынгы әдәбият укыту буенча кайбер методик күрсәтмәләр8

Оглавление

Яңа программада татар әдәбиятының иң борынгы истәлекләреннән алып ХХ йөз башында иҗат иткән, драматургиядә критик реализмга нигез салган Г. Камал иҗатына кадәр булган чор өйрәнелә.

Программага борынгы татар әдәбиятын өйрәнүне кертүне хупларга кирәк. Югыйсә дистәләрчә еллар буе татар әдәбияты М. Акъегетзадәнең «Хисаметдин менла» әсәреннән генә башлана дигән фикерне, теләпме-теләмичәме, укучыларыбызга җиткереп килә идек. Борынгы әдәбият буенча башлангыч мәгълүматлар белән укучыларны таныштыруның әһәмиятенә тукталуны алгарак калдырып, борынгы әдәбият укытуда очраячак кыенлык- лар турында берничә сүз әйтик.

Башта ук шунысына басым ясыйк: борынгы әдәбият курсын үтү укытучыдан шактый зур хәзерлек сорый. Идел буе халыкларының ХII гасырдагы әдәби истәлекләре турында сүз алып бару өчен, укытучыдан гомуми тарих, бөтендөнья әдәбияты тарихы белән таныш булу сорала.

Борынгы әдәбиятны өйрәнгәндә укытучы нәрсәләргә игътибар итәргә тиеш соң? Безнеңчә, болар түбәндәгеләр.

Яңа әдәбият буш урында барлыкка килмәде. Аның тамырлары бик тирәнгә, эчкәрегә китәләр. Муса Җәлил, Һади Такташ, Хәсән Туфан, Сибгат Хәким кебек шагыйрьләр Тукай, Гафурилардан килгән әдәбияттагы халыкчанлык сыйфатларын, гражданлык хисләрен үстергән булсалар, үз чиратларында Тукай, Гафури кебек шагыйрьләр дә бу сыйфатларны үз элгәрләреннән алып үстергәннәр. Мәсәлән, Тукай поэзиясендә XIX йөз шагыйре Габделҗәббар Кандалый поэзиясе белән аваздаш мотивлар шактый гына. Кандалый исә борынгы шагыйрьләрнең уңай сыйфатларын үзенә алып, аңа үз заманы сулышын өргән һәм, элеккеге уңай традицияләргә таянып, поэзиядә үз тавышын биргән. Борынгы шагыйрьләрнең дә һәрберсе – үз эпохасының бер вәкиле. Алар поэзиядә халык авыз иҗатына, халык рухына таянганнар. Кыскасы, әдәбиятның үсеше чор, закончалыклар белән тыгыз бәйләнештә бара.

Без югарыда халыкчанлык турында сөйләдек. Укытучы халыкчанлыкны теге яки бу әсәр мисалында конкрет аңлатырга тиеш. Халыкчанлыкның беренче һәм иң мөһим шарты – әдәби әсәрдә гомумхалык әһәмиятле булган проблема куелган булуы. В. И. Ленин Толстой әсәрләрендә «бөек мәсьәләләр»нең киң һәм тирәнтен күтәрелүен югары бәяләде, Толстойның үз эпохасындагы иң характерлы каршылыкларны чагылдыруына әһәмият бирде.

Әсәрдә куелган проблеманы халык интересларына туры китереп чишү «әдәбиятта халыкчанлык» дигән төшенчәнең икенче төп шарты була.

Хәзер әсәрнең халыкка аңлаешлы яки аңлаешсыз булуы мәсьәләсе килеп баса. Әйтик, теге яки бу язучы әсәрендә гомумхалык әһәмиятле булган проблема өстенлек алды ди. Шул проблеманы халык интересларына туры китереп чиште дә ди. Ләкин әсәрнең формасы, теле киң халык массаларына аңлашылмаса, бу әсәр әле халыкчан була алмый. В. И. Ленин, сәнгатьнең халыкчанлыгы турында сөйләгәндә, сәнгать массалар тарафыннан аңлашылырлык булырга тиеш, диде. Димәк, әдәби әсәр үзенең формасы белән демократик, киң халык массаларына аңлаешлы булуы халыкчанлыкның тагын бер шартын тәшкил итә.

Инде хәзер шул үлчәү белән борынгы татар әдәбиятына кереп карыйк. VIII класс укучыларына тәкъдим ителә торган «Кыйссаи Йосыф» поэмасында нинди әһәмиятле мәсьәләләр күтәрелә соң? Бу әсәр киң халык массаларының зәвыгына җавап бирәме, туры киләме? Моның нигезенә бит дини мифология алынган. Дәреслектә бу сорауларга җавап бирергә тырышылды. Ләкин дәреслек – укучы өчен.

Тезмә белән язылган, көйләп укыла торган әсәрләр, әлбәттә, бер «Кыйссаи Йосыф» белән генә чикләнмәгән. Халыкның шүрлегендә «Бәдәвам» да, «Мөхәммәдия» дә булган. Ләкин халык күңелендә «Бәдәвам» да, «Мөхәммәдия» дә түгел, ә нәкъ менә «Кыйссаи Йосыф» кебек әсәрләр сакланган. Моның төп сәбәбе әнә шул халыкчанлыктан килеп чыга. «Бәдәвам» – көйле, рифмалы әсәр. Рифмасы да төгәл, иҗеге дә ыспай, теле дә аңлаешлы. Ләкин анда кеше күңелен кузгатырлык әһәмиятле проблема куелмаган. Анда әдәби образ-герой да юк. Ул дини вәгазьдән гыйбарәт. Бу әсәр кешене дөньяның бөтен ләззәтеннән баш тартып, гыйбадәт белән генә шөгыльләнергә куша. «Кыйссаи Йосыф» та дини идеологиядән азат түгел. Анда да Хак Тәгалә кешегә алдан нинди язмыш билгеләсә, кеше шул юлдан чыга алмый дигән караш уздырыла. Ләкин поэманың авторы үзенең дөньяга карашларында шулкадәр бутала – ахырда анда гуманистик караш җиңеп чыга. Поэмадагы гуманистик караш – кеше күңеленең сафлыгында. Кешегә явызлык эшләгән бөтен кеше бу поэмада җәзалана. Хәтта Йосыфның әтисе Йагъкуб та моннан котыла алмый. Йосыфны коега ташлап киткән агалары бәлагә дучар була. Йосыфка ялган бәла яккан Зөләйханың да язмышы шулай… һ. б. Бу инде заманы өчен гуманистик караш, чөнки дини әдәбият дөньялыкта явызлык эшләсәң, ахирәттә газабын күрерсең дип өйрәтә иде. Шул ук вакытта бу җәзадан котылу юлы да бар иде: тәүбә итсәң, гыйбадәт кылсаң һ. б. Әсәрдә Йосыфның, дини мифология герое булудан бигрәк, гади, саф күңелле, тыйнак, гадел бер егет икәнлеге күренә. Аннан соң Зөләйханың үз хисләренә, мәхәббәтенә турылыклы булып гомер кичерүе сокланырлык. Шулай итеп, Кол Гали, теләпме-теләмичәме, дөньяви, гуманистик караш уздыра: кешенең табигый хисләрен мактый, әсәрнең теле дә бик гади, махсус белеме булмаган гади укучы яки тыңлаучыга аңлаешлы. Дини идеология өстенлек иткән бер чорда Кол Галинең шундый дөньяви карашларны күтәреп чыгуы зур батырлык иде. Әсәрне озак еллар яшәткән көч – аның гуманизмы.

«Гуманизм» төшенчәсен укучыларга ныклап аңлатырга кирәк. Чөнки бу төшенчәне белү – борынгы әдәбият курсы буенча үтеләчәк Мөхәммәдьяр, Мәүла Колый, Утыз Имәни әсәрләрен аңлау өчен ярдәм итәчәк. Гуманизм – кешегә, кешелек сыйфатларына ихтирам белән сугарылган дөньяга караш. Гуманизмның нигезендә, гомумән, кешеләргә яхшылык теләү, кешеләр тормышының яхшыруы өчен көрәш, теләктәшлек ята. Бу сүз үзе дә латинча humanitas – «кешелеклелек» мәгънәсен аңлата. Борынгы шагыйрьләрнең күп кенә әсәрләрендә без дини карашлар арасында гуманистик карашларның ялтырап-ялтырап алганын күрербез. Безнең өчен ул әдәбиятның әнә нәкъ шул сыйфатлары кыйммәт тә. Шундый ук сыйфатлары булган өчен программага ХVI йөз шагыйре Мөхәммәдьяр кертелгән. Чөнки Мөхәммәдьяр, аның иҗатын махсус тикшергән Ш. Абилов әйтүенчә, «талантлы шагыйрь булу өстенә Урта гасырларда гади хезмәт кешеләрен зурлаучы, аларга дан җырлаучы гуманист, явызлыкка каршы сүз кузгатып, яхшылыкка өндәүче нәсыйхәтче моралист». Никадәр генә каршылыклы булмасын, аның поэмаларында кешенең иң күркәм сыйфатлары беренче планга куелган урыннар байтак. Мәсәлән, «Төхфәи Мәрдан» поэмасында автор батырлыкны, илгә турылыклы булуны мактый. Шагыйрь фикеренчә, егетлек – кешеләргә игелек күрсәтүдән, яхшылык эшләүдән гыйбарәт. Хрестоматиядә шагыйрьнең нәкъ әнә шул карашлары чагылган урыннар сайлап бирелгән. Текстны укыгач бу нәтиҗәне укучылар үзләре чыгарсалар, әлбәттә, отышлырак булыр иде.

Борынгы поэмаларда, әгәр укучы аны тулысы белән укыса, тагын бер-ике нәрсәдә буталуы мөмкин. Борынгы шагыйрьләр үзләренең әсәрләрен Алла исеме белән башлыйлар. Бу – бик табигый хәл. Гуманистик карашларны уздырган өчен бу шагыйрьләрдән атеист, материалист ясарга ашыкмаска кирәк. Алар Аллага ышанганнар, аңа табынганнар. Ләкин, талант, акыл иясе буларак, аларның әсәрләрендә гуманистик, дөньяви карашлары өстенлек алган һәм Аллага, пәйгамбәрләргә дәшүләр, багышлаулар кайвакыт гади ширма гына булып калалар. Борынгы шагыйрьләрнең кайбер әсәрләре конкрет шәхесләргә, гадәттә, ханнарга багышланган. Монда да гаҗәпләнерлек урын юк, чөнки шагыйрьләр, күз өстендәге каш кебек, хөкемдарларының игътибар үзәгендә булганнар. Һәм шагыйрь, үзенең гуманистик идеясен замандашларына җиткерү өчен, әсәрен хөкемдарга багышлый икән, бик табигый. Бу да шулай ук тышкы бер форма, олы хисләрне укучыларга белдерү өчен бер алым гына. Шагыйрь бит хуҗаның – ханның заказын үтәгән! Мөхәммәдьярның «Нуры содур» поэмасы әнә нәкъ шулай корылган. Бу поэма Кырым ханы Сәхибгәрәйгә багышланган. Ләкин анда йөкче образы бар: бу кеше, бик фәкыйрь булса да, гомере буе үзеннән дә начаррак яшәгән кешеләргә ярдәм итә. Шагыйрь моннан шундый нәтиҗә чыгара:

Кем егылганда кулын тот моңлының,

Ул тәкый тоткай кулың бер көн сәнең, –


ди. Димәк, шагыйрьнең дөньяга карашын билгеләгәндә, аның әсәрен кемгә багышланган икәненнән чыгу дөрес булмас иде.

Мәүла Колый, Утыз Имәни иҗатлары турында сүз алып барганда да шулай: бу шагыйрьләрнең дә иҗаты катлаулы. Монда диннең тагы да нечкәртелгән формасы – суфичылык белән гуманистик карашлар бергә буталганнар. Укытучының бурычы – алар иҗат иткән әсәрләрдәге дөньяви, гуманистик сыйфатларны аерып алу һәм калку итеп бирү. Суфичылык Аллага гашыйк булуны, матди дөньядан ваз кичеп, рухи дөнья белән генә яшәүне мактый. Мәүла Колый шигырьләрендә моны күрү, аерып алу кыен түгел. Ләкин шагыйрь бервакытта да үзе яшәгән тирәлектән, җәмгыятьтән абсолют азат була алмый. Шигырьләрендә ул никадәр генә үзенең нечкәртелгән рухи дөньясына табынмасын, аңа билгеле бер тирәлектә кешеләр белән мөнәсәбәткә керергә, ашарга-эчәргә, киенергә кирәк – кыскасы, Мәүла Колый матди дөньяда яшәргә мәҗбүр. Мәсәлән, ул игенчелек хезмәтен мактап шигырьләр яза. Дәрестә аның бу сыйфатына аеруча басым ясарга кирәк. Мәүла Колыйның шигырьләре арасында наданлыкны, начар эшләрне тәнкыйть иткән юллар бар. Хрестоматиягә нәкъ әнә шулар сайлап алынды. Реалистик картиналар Утыз Имәни шигырьләрендә тагы да киңәяләр.

Борынгы шагыйрьләр шигырь техникасына бик зур әһәмият биргәннәр. Алар рифманы бик төгәл төзегәннәр. Рифма өчен берничә телнең (татар, фарсы, гарәп) сыгылмалылыгыннан файдаланганнар. Текстларны укыган вакытта чит тел сүзләренең дөрес әйтелешенә игътибар бирелергә тиеш. Сүзләрнең безнең хәзерге телдә әле дә йөри торганнарын һәм бүгенге лексик фондтан төшеп калганнарын аерып алырга кирәк. Мәсәлән:

Суфилык мивәләре пешеп йетмеш

Мән андыен берин-берин татсам иде,

Ул мивәнең ләззәтидин мәст улубән,

Уздин китеп, иссез булып ятсам иде.


Бу шигырьдә «суфилык», «ләззәт» кебек сүзләр әле дә кулланышта йөри. «Мивә», «мәст» кебекләре хәзер кулланылмый. Гарәп, фарсы сүзләрен дөрес уку өчен иң уңай кулланма – 1965 елда К. Хәмзин, М. Мәхмүтов, Г. Сәйфуллин чыгарган «Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге». Бу сүзлекне, әлбәттә, һәрбер әдәбият укытучысы булдырырга тиеш. Моннан тыш, борынгы әдәбиятны укыткан укытучыга 1963 елда чыккан «Борынгы татар әдәбияты» һәм 1966 елда чыккан «Мөхәммәдь- яр» дигән китаплар нык ярдәм итәчәк. VIII классның яңа чыгып килә торган дәреслегендә бирелгән материаллар гына укытучы өчен җитәрлек түгел. Һәрхәлдә, Кол Гали, Мөхәммәдьяр, Мәүла Колый, Утыз Имәни турында әдәбият укытучысының мәгълүматы дәреслек материалы белән генә чикләнә алмый.

«Кыйссаи Йосыф»ны класста уку укучылар һәм ата-аналар арасында төрле фикер тудыруы мөмкин. Чөнки халыкта борынгы заманнан калган көйле әсәрләрне дин гыйлеме дип кабул итү гадәте бар. Мәсәлән, мәет озаткач, хатын-кызлар, өйдә калып, берәр карчыктан китап сөйләтәләр. Ә теге карчык боларга «Кыйссаи Йосыф»ны укый. Бөтендөнья классик әдәбиятына тиңләшерлек поэманы «дини китап» дип ышаналар. Укучыларга шуны аңлатырга кирәк: гарәп шрифты әле ул дин дигән сүз түгел. Ул шрифтта бүгенге көндә йөзләрчә миллион көнчыгыш халыклары язалар, шул хәреф белән хәзер диалектик материализм, марксизм-ленинизм китаплары басыла. Бу хәреф белән 1930 елга кадәр безнең Татарстан Республикасында да совет әдәбияты, дәреслекләр, политик китаплар басылды, В. И. Ленин хезмәтләре белән татар халкы беренче тапкыр әнә шул хәрефтә танышты. Әнә шуңа күрә дини-схоластик «Бәдәвам», «Мөхәммәдия» китапларыннан «Кыйссаи Йосыф», «Таһир-Зөһрә» поэмаларын аерып карарга укучыларны өйрәтергә кирәк. Моңа бары тик әдәбият укытучысының тирән мәгълүматлысы гына ирешә алачак.

Сигезьеллыкта борынгы әдәбият укыту методикасы әле эшләнмәгән. Киләчәктә, ихтимал, моның сәгатьләр саны да үзгәрер, шул уңайдан материаллар да өстәлер, дәреслектә һәм хрестоматиядә бирелгән материалларның сыйфаты турында мәктәп укытучыларының фикерләрен ишетәсе иде.

Совет мәктәбе. – 1969. – № 6

Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8

Подняться наверх