Читать книгу Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8 - Мухаммет Магдеев - Страница 22

Әйтик, прозаик үзенең кулъязмасын өенә алып кайтты… «Эчке рецензиядән соң карап чык, төзәтеп бастыр, озак тотмыйча китереп бир», – диделәр аңа.

…Кешеләр хөкеменә тапшырганчы, язучы бу әсәренә берничә ел гомерен – көннәрен һәм төннәрен сарыф иткән иде. Ул инде үз әсәрендәге геройлар язмышы белән яшәгән, сулаган, әсәренә ияләнеп өлгергән иде. Инде менә беренче тапкыр аның әсәрен чит кеше укыган. Язучы, үз текстына, үз сюжетына инде ияләнгәнлектән, әсәренең җитешсез, йомшак якларын инде тоймый башлаган иде. Менә хәзер беренче булып укыган чит кеше аңа бу җитешсезлекләрен күрергә ярдәм итәчәк, рецензент хәзер бу әсәрне тудыручы соавторга әйләнәчәк. Рәхмәт аңа…

Әмма «рәхмәт»не язучы әле ашыгыбрак әйтте. Чөнки кулъязма читендәге беренче карандаш эзе үк аны сискәндерде. Кәгазь читләрендәге сүзләрнең бер төрлесе әдәби әсәрнең үзенә бөтенләй мөнәсәбәтсез, икенче төрлесе авторны сүгү, шәхесен рәнҗетү, өченче төрлесе, авторның тел үзенчәлекләрен бетереп, текстны тигезләүгә кайтып кала иде. Автор белән рецензент арасында беренче биттән үк менә мондый «яшерен сугыш» башланган булып чыкты. Автор текстында «Атларны төз лапас астында туардылар» дигән җөмлә бар икән. Рецензент: «Ха! Лапасның кәкресе дә була икән!» Автор: «Ат сбруеннан чыккан күн исе, дегет исе…» Рецензент: «Дирбия» кирәк! Ат дирбиясе!» Автор: «Аның янында утырган интеллигент кыяфәтле бер карт». Рецензент: «Укымышлы» дигән сүз бар!» Автор: «Мал-туарны камыл басуына чыгардылар». Рецензент: «Йа, тел! Камыл басуы буламыни?!» Автор бер урында фәлсәфәгә бирелгән иде. Кырыенда: «Автор үз-үзенә сокланып ята. Ычкынды. Автор боелыксыз38 икән…» Язучының гаҗәпләнүенә чик-чама юк иде. Әсәрнең кулъязмасын бик күп кеше укыган булса кирәк. Карандашлар төрле, почерклар төрле. Берсе авторны яратмый гына түгел, әсәрдә тасвирланган бүгенге колхоз тормышыннан үзенең бөтенләй бихәбәр икәнлеген күрсәтә, шулай да әсәргә бәя бирә! Ярый, телне һәм әсәрдә тасвир ителгән тормышны белмәсен ди, бәлки, ул сәнгать законнарын яхшы белә торгандыр, һәм монысы инде авторга, бәлки, чын-чынлап ярдәм күрсәтер. Ләкин монысы кулъязма кырыйларына менә нәрсәләр сызып барган: «Нәкъ авторның үзе икән бу!.. Автор моны үз тормышыннан алып яза икән!.. Фельетон бит бу!.. Бу образда автор …ны күздә тотамы?» һ. б., һ. б. Тискәре бер персонаж турында сүз барган урында рецензент болай дип тә язып куйган: «…хатыны була инде бу!», «Пүчтәк!», «Ха, ха! Мине көлдермәкче була, имеш!», «Ну и ну!», «Автор да тел беләм дип уйлый инде, ә!»

…Автор авыр сулап кулъязмасын читкә этеп куйды, күзләрен йомды. 1938 еллар тирәсендә «Чаян» журналында бер рәсем чыккан иде – автор ул вакытта әле бала гына иде, әмма менә хәзер шул рәсем аның күз алдына килде. Анда бер кибетнең жалоба кенәгәсенә теркәлгән дәгъвалар һәм сельпо председателенең боларга җаваплары язылган иде. Дәгъва: «Ни өчен кибеттә тоз юк?» Җавап: «Күзең чыкканмыни, бүген генә бер йөк алып кайтып аудардык бит». Дәгъва: «Ни өчен кибет вакытында ачылмый?» Җавап: «Ачылмый калганы юк бит әле, атаң башы кирәкмени тагын!»

Бер-береңә сәламәт мөнәсәбәт, профессиональ ихтирам, игътибар язучылар арасында норма булып кабул ителергә тиеш. Язучы, әгәр ул үз халкының вәкиле икән, һәр яңа әсәр, аның авторы белән кызыксынырга, аның уңышларына шатланырга, аңа ярдәм кулы сузарга әзер торырга тиеш. Рус язучыларында шул сыйфат көчле. Узган елда миңа бик күп рус язучылары белән аралашырга туры килде. «Сез нинди бәхетле, сезнең Абрамовыгыз бар», – дим. «Юк, безнең Абрамов кына түгел, Распутин да бар әле», – дип шатланып, горурланып әйтәләр. Бездә – шагыйрьләр арасында ничектер, прозаиклар арасында исә эш болайрак тора: яңа проза әсәре язган кеше бер-бер гаеп эшләгән сыман йөри, аның әсәреннән беренче чиратта гел кара якны гына эзлиләр, аңа ярдәм, киңәш бирәсе, җылы сүз әйтәсе урында яңа әсәр авторы белән коридорда келәт баскычында очрашкан мәчеләр кебек сыртны кабартып узалар. Иң әйбәте – бер кеше дә укымый торган сәнгать-әдәбият дөньясына ярты тиенлек тә яңалык, файда өстәми торган суррогат хикәя бастыру – аны укымыйлар да, тотып та карамыйлар, аның каруы җаның тыныч була. Алай да эшләп караган бар. […]

…Бераздан язучының әсәре дөньяга чыгарыр өчен эшкәртелә башлады. Аның текстындагы сүзләрне алыштырдылар, җөмлә ахырындагы «иде»ләрне сыздырттылар, «матур яңгырамый» диделәр. Фигыльләрне, исемнәрне үзгәрттерделәр. Дөп-дөрес, төп-төгәл җөмләләр ясалды, ул җөмләләр шома, укырга җиңел иде, һәм алар барысы да конвейердагы заготовкалар кебек бертөсле иде.

Автор үзе белән эш иткән рецензент, редакторлар кулына Ш. Камал, Г. Ибраһимов, Г. Тукай, Ф. Әмирхан килеп керсә, аларның теленнән нәрсә калыр иде икән дип уйланды. Ш. Камал телендәге үзенчәлекләрне бүгенге рецензент, редактор «таләпләре»ннән чыгып сыза, төзәтә башласаң, менә боларны беренче чиратта «шомартырга» кирәк булыр иде. «Үзеңме чәй ясыйсың?», «Ишекне чалт итеп кенә ябып куя», «Әткәй кем белән сөйли?», «Анда күрерсез, кая түгәләр» («Акчарлаклар» әсәреннән). Г. Тукай җөмлә конструкциясенең менә мондыен да кулланган:

Ф. Әмирханда, мәсәлән, мондый җөмләләр бар: «Төн яктырак кына, шатырдаган суык төн иде. Бит урталары суыктан оялып кызаралар; аяк астындагы кар да, йөрүчеләр баскач, тапталып кимсетелүдән зарланып шыгырдый иде («Хәят»). Г. Ибраһимовның әсәрләренә генә күз салыйк. Ибраһимов – һәр җирдә үзе! Җөмлә – аның үзенеке. Менә бер биттән берничә җөмлә: «Имеш, корсагына кыйнадылар», «Шул талаштан бераз үткәч…», «Ике еллар вакыт бит инде» («Татар хатыны ниләр күрми», курсивлар барысы да безнеке. – М.М.).

Бүгенге рецензент, редактор менә боларның берсен дә уздырмый, авторны «сындырып», ул аларны төзәттерә һәм шуның белән Газизәнең Газизәлеген, Шәрәфи картның Шәрәфи картлыгын бетерә, ә җыеп кына әйткәндә, язучының тел-стиль үзенчәлеген бер кысага кертә һәм бер үк төрле чырайсыз, әмма төзек җөмләләр ясатып, «шома» әсәр яздырта.

«Нам нужны доподлинно новые слова, созданные революцией, и новаторство в литературной форме, и новые книги, рисующие величайшую из эпох в истории человечества. Но только тогда сумеем мы, писатели, создать такие произведения, которые будут стоять на одном уровне с эпохой… когда научимся и новые слова тащить в литературу, и книги писать… чтобы девяносто пять слов были отличными, а остальные пять – хорошими…»39.

Рецензент авторның яки геройның эчке дөньясына кагылышлы бөтен фикерләрне сызып бара: «Кайда вакыйга? Тагын сүз китте! Вакыйга бир!» –дип, кәгазь кырында дулый, авторны сүгә, мәсхәрәли ул. Хәлбуки Г. Ибраһимов үз геройларының рухи кичерешләрен бишәр-унар бит буенча яза, үзе катнаша, укучыга дәшә, әмма әлегә вакыйга бирми (мәсәлән, «Яшь йөрәкләр» романында), ә Г. Ибраһимов кадәр яза алу турында хыялланып йөрибез түгелме соң? Г. Ибраһимовның «Уты сүнгән җәһәннәм», «Мәрхүмнең дәфтәреннән», «Сөю-сәгадәт» хикәяләрендә нинди зур вакыйга бар? Ф. Әмирханның «Картайдым», Ш. Камалның «Көзге яңгыр астында», «Курай тавышы», «Шәкерт» хикәяләрендә нәрсә бар соң? Вакыйга түгел, кеше бар!

Стандарт – прозаның куркыныч дошманы. Техника, көнкүреш әйберләрендә уңай, файдалы булган стандарт әдәби әсәргә зарар гына сала. Рус язучыларының – бүгенге көндә иң зур бәхәс уята торган һәм иң яратылып укылган язучыларның – бер генә әсәре дә стандартка туры килми. Русларда гына түгел, башка халыкларда да. Р. Гамзатовның «Минем Дагыстаным», Ч. Айтматовның «Хуш, Гөлсары!», «Ак пароход»ы стандарт түгел. Бондарев өч романында өч төрле үлчәүдә, өч төрле ачкычта язды: «Тишина» – сугыштан кайткан яшь офицерның тышкы тормышта үзенә урын эзләве, җәмгыятьтәге гаделсезлек күренешләренә каршы яшьләрчә протесты, сугыштан соңгы тынлыкка колак салуы формасында иде. Бу тирән психологик, эчке бунт белән тулы герой иде. «Горячий снег»та автор окоп төбен, блиндаж тормышын, солдат рухын бирде. «Берег»та бөтенләй көтмәгәнчә чыкты. Болар берсе дә стандарт түгел иде. Чөнки Л. Н. Толстой әйткәнчә, «предметларны ничек күрергә тели шулай күргән кеше художник түгел. Ә ничек бар шулай күргән кеше генә художник». Бондарев әнә ничек бар шулай күрде. Ә без сугыш темасын прозада бирә алмадык. Бу зур теманы без югалттык. Х. Камалов бер роман язган иде, һәм ул Бондаревча, Быковча («Его батальон») иде, әмма безнең тәнкыйть шуны күтәреп алмады, чөнки ул безнең стандартка туры килми иде. Сугыш темасы хәзерге вакытта да иң актив тема. Белоруссиядә Адамович, Колесник, Брыль шулай исәплиләр һәм яшьләрне тәрбияләүдә әһәмиятле чара дип карыйлар. Хатынь. Рус әдәбиятында хәзер моның яңа алымы туды – чын документка таянып язу иллюзиясен тудыру (стиль под документ) – В. Богомолов. Бездә анысы да юк.

Совет әдәбиятында хәзер лирик проза туды.

Лирик прозаның стиле һәм тематикасы бик чуар. Бу юнәлештә дә доминантлар юк түгел. Бу – беренче чиратта авторның уйлануларын, укучы белән киңәш-табыш итүләрен, тәэсирләрен үзе тудырган геройлар аша бирү. Мондый стиль стихиясе Р. Гамзатовның «Минем Дагыстаным», В. Конецкийның «Морские сны» әсәрләре өчен хас булды. Ләкин шул ук нәрсә Ю. Бондаревта да, С. Крутилинда да, Ф. Абрамовта да күзәтелә.

Әмма лирик проза безнең татар әдәби тәнкыйтенә һәм прозаның бүгенге гадәт-таләбенә туры килми. Бик кызганыч, заманында Ф. Әмирхан, Ш. Камал, Г. Ибраһимовта бу бар иде. Әхсән Баянов, мәсәлән, татар әдәбиятында Әмирханнар, Камаллар, Ибраһимовлардан башланган лирик прозаны яңартты. Яхшымы бу, начармы, әдәби тәнкыйть моны ачып бирмәде, гомумән, прозаиклар да, тәнкыйтьчеләр дә бу мәсьәләне читләтеп узарга тырыштылар. Чөнки Ә. Баянов әсәрләре без күреп өйрәнгән стандартка туры килми, ә дөп-дөресе – безнең кулда ике аршын, үлчәп-үлчәп карыйбыз да буталабыз, сүз әйтергә белемебез җитми. Кызыклы гына художник әнә шулай читтә, обоймага кермичә кала.

Бүгенге рецензент-тәнкыйтьче, язучының иҗат үзенчәлеген бетереп, аңа шартлар куя: бер үк җөмләне кабатламаска, бер үк фикерне кабатламаска, ди. Г. Ибраһимовка мөрәҗәгать итик: «Яшь йөрәкләр»дә «Мәхдүм алынды!» дигән җөмлә ничә тапкыр кабатлана икән? Яки «Юк, булмый, өмит бетте» җөмләсе ничә тапкыр кабатлана? Бер урында Ибраһимов аны рәттән өч тапкыр (!) кабатлый. Ни өчен? Кирәк булганга. Бүгенге рецензент, белмим, бу урында Г. Ибраһимов кулъязмасына нинди сүзләр генә язып бетермәс иде икән.

Эчке рецензия, редактор белән автор эше – әдәби тәнкыйтьнең үзенчәлекле бер формасы ул. Монда һәр өч якның зур игътибары, бер-беренә ихтирамы, ахыр чиктә әдәбиятчының этикасы хәлиткеч роль уйный. Явызлык, авторга дошманлык беркайчан да әдәби тәнкыйть арсеналында мактаулы ысул булмады… В. И. Ленин, тәнкыйтьченең этикасына кагылып, кимчелекләрне тәнкыйть иткәндә чама белергә, гайбәткә чыгып китмәслек дәрәҗәдә чикне белергә һәм «сак булырга» киңәш биргән иде40. Шуннан чыгып без нәтиҗә ясый алабыз: әгәр авторның әсәрен беренче башлап әдәби телне, халык телен белми торган, сәнгать законнарын аңламый торган кеше бәяли икән, мондый очракта язучыга ярдәм турында сүзнең булуы да мөмкин түгел. «Болынга бозау керсә – «түчә», игенгә чыпчык төшсә – «көш», базга песи керсә, «прс!» дисең. Әмма әдәбиятка шундый кешеләр керсә ни дисең? Аптырап уйлап торасың да, бер дә кууны аңлатырга сүз тапмагач, колагына гына: «Энем, моннан болай мондый нәрсәләр язмаска тырыш», – дисең» (Тукай). Ә әдәби әсәр язуы бик авыр! «Серапион туганнары» дигән әдәби берләшмәнең (бу берләшмәгә заманында Вс. Иванов, В. Каверин, К. Федин, Н. Тихонов, М. Зощенколар кергән) паролен искә төшерик: «Исәнме, туганкай! Язуы бик кыен бит!» Әйе, язуы бик кыен, язучы хезмәтен ихтирам итә дә белергә кирәк…

Тәкъдимнәр

1. Башка әдәбиятлардан изоляцияләнгән хәлдә безнең проза үсә алмаячак. Бердәнбер юл – прозага бүгенге совет әдәбияты ирешкән югарылыкка таба ориентация бирү. Татар әдәбиятын торгынлыктан, шәкертлектән, без шәп дип мөселманча шөкрана кылып ятудан коткарырга тырышып Тукай болай язган иде:

Без хәзергә менә шундый хәлдә: без шәп дибез, безне зурлыйлар, яраталар дибез, Ш. Бикчурин премия алды дибез – әмма бер карлыгач яз ясамый; безнең бабайлар Римны коткарган дигән казларга охшап калганбыз без.

2. Прозада зур борылыш кирәк: тема ягыннан түгел, тема ягыннан без дөрес юнәлештә торабыз дип уйлыйм. Эшчеләр сыйныфы (Ахун, Баян, Хәбибуллин, Бикчурин), бүгенге авыл (Аяз, Хәбибуллин, Бәширов, Баянов), тарихи тема (Ахун, А. Расих, Фәттах), сугыш темасы (Х. Камал, З. Нури, Ш. Рәкыйпов), сугыш чоры, сугыштан соңгы авыл темасы (Ф. Хөсни, Аяз, В. Нуруллин), интеллигенция (Ә. Еники) – болар ачык. Әмма сәнгатьчә осталык, яңалыкка зур әдәбияттан өйрәнмичә мөмкин түгел. Кыргызданмы, рустанмы, белорустанмы, әрмәннәнме – бәлки, барысыннан бергәдер.

3. Рецензентлар институтына теләктәшлекне көчәйтергә – моны кормушкалыктан туктатырга, әдәби әсәрнең язмышын хәл итүдә тормыштан, яңалыктан артта калган, каткан фикерле кешеләр белән эш итмәскә, яңалыкны тойган кешеләр бездә җитәрлек.

Сүз «Бүгенге прозага ни җитми?» дип башланган иде. Җавап: бик күп нәрсә җитми. Ни түгел, ниләр җитми. Шуларны ачыклау – бүгенге киңәшмәнең бурычы.

70 нче еллар ахыры – ?