Читать книгу Transmisja kultury w rodzinie i w szkole - Joanna Bielecka-Prus - Страница 24

Zachowania językowe ludzi w codziennej komunikacji odzwierciedlają i kształtują wiedzę podzielaną przez członków danych grup społecznych. Zasób podzielanej wiedzy związany jest z typem więzi łączącej członków danej grupy ze społecznym kontekstem komunikowania. Ogólnie mówiąc: typ więzi łączących członków grup wpływa na zasób podzielanej przez nich wiedzy, a to z kolei wpływa na sposoby komunikacji przyjęte w tych grupach (ryc. 1.2). Bernstein (1971, s. 76) stawiał tezę, że „formy języka mówionego w procesie jego uczenia inicjują, generalizują i wzmacniają szczególne typy relacji społecznych z otoczeniem i w ten sposób tworzą dla jednostki pewną formę istotności (significance)”.

Społeczny kontekst komunikowania: relacje społeczne zachodzące między komunikującymi się jednostkami.

Oznacza to, że sposób, w jaki ludzie używają języka, przypisując takim a nie innym elementom rzeczywistości znaczenie, zależy od stosunków społecznych, jakie łączą komunikujące jednostki. Ma to istotne konsekwencje dla rozwoju schematów poznawczych dziecka: sposobów klasyfikowania przez dziecko otaczającej je rzeczywistości i mówienia o niej. Oznacza to, że sposób, w jaki dziecko posługuje się językiem, nie jest determinowany jego wrodzonymi zdolnościami poznawczymi czy inteligencją, ale pozostaje w ścisłym związku ze stosunkami społecznymi,

Rycina 1.2

Źródło: opracowanie własne.

w których ono wzrasta. Problem ten był przedmiotem badań psychologów: Aleksander Łuria i Faina Iakowlewna Yudovich (1978) zwrócili uwagę Bernsteina (1961b) na związek między językiem mówionym a zdolnością dziecka do wykonywania operacji myślowych oraz na rolę czynników społecznych w rozwoju umysłowym jednostki.

Autor Class, Codes and Control przyznawał, że duży wpływ na formowanie jego teorii wywarły również prace rosyjskiego psychologa Lwa Wygotskiego (1989) oraz amerykańskich socjologów-interakcjonistów Leonarda Schatzmana i Anselma Straussa (1955), którzy zwrócili uwagę na odmienne orientowanie się wobec znaczeń w zależności od zakładanej przez komunikujących perspektywy poznawczej partnera. Łącząc rezultaty ich badań z założeniem o związkach między mową a typem relacji społecznych, w jakich pozostają komunikujące się jednostki, Bernstein doszedł do wniosku, że pewne typy stosunków społecznych wpływają na formę, w jakiej znaczenia są wyrażane. Wspólne przekonania i identyfikacje charakterystyczne dla grup pierwotnych (choć występują one również w różnego typu grupach zamkniętych, np. więzieniach, szpitalach) nie wymagają szczegółowej werbalizacji indywidualnych poglądów, zakłada się bowiem, że partner je zna i podziela. Mowa pełni tu przede wszystkim funkcję fatyczną, której celem jest podtrzymywanie poczucia wspólnoty doświadczeń członków grupy (Malinowski, 2000)[2].

Schatzman i Strauss (1955) wykazali, że sposoby opisywania pewnego wydarzenia przez przedstawicieli klas wyższych i niższych bardzo różnią się od siebie. Mowa członków klas niższych jest mało uporządkowana, „zdania wypływają znikąd i znikają bez ostrzeżenia”, a nadawca nie bierze pod uwagę perspektywy słuchacza, nie uświadamia sobie tego, co wie słuchacz, który nie był obecny przy zdarzeniu. W opowiadaniu występują konkretni ludzie, wymieniane są ich imiona i nazwiska, sposób klasyfikacji uczestników zdarzenia jest zbyt szeroki („ludzie biegli”). Wypowiedzi są krótkie, często odbiegają od głównego wątku. Mowa przedstawicieli klasy wyższej uwzględnia wiele punktów widzenia innych uczestników wydarzeń, a nadawca kontroluje swoją wypowiedź, aby była ona zrozumiała dla odbiorców. Opisy są skonceptualizowane, mniej konkretne, ale jednocześnie dokładne.

Zainteresowanie Bernsteina relacjami między mową a stosunkami społecznymi, które łączą jednostki komunikujące się, wiązało się z problemem wzajemnych powiązań tekstu i kontekstu społecznego rozwijanym przez funkcjonalne teorie języka (por. Halliday, 1978). Teorie te badają związki między funkcjonalną organizacją języka (sposób, w jaki wyrażane są pewne intencje nadawcy, wywieranie wpływu na odbiorcę) a jednostkami posługującymi się mową w danej sytuacji społecznej. Bernstein zwracał jednak uwagę nie tylko na językowe sposoby realizacji intencji mówiącego, ale poszukiwał głębszych reguł przyswojonych w procesie socjalizacji, które stanowią – posługując się pojęciem Bourdieu – habitus językowy jednostki.

Język, zdaniem Bernsteina, jest narzędziem konstruowania i podtrzymywania struktur społecznych, społecznych tożsamości czy klasyfikacji społecznych (Atkinson 1985). Podobnie ujmował to Schütz (1962; 1971) czy później Berger i Luckmann (1963). Należy jednak podkreślić, że mimo iż według Bernsteina (1990b) uczestnicy interakcji podlegają pewnym ograniczeniom wynikającym z makroorganizacji społecznej oraz związanych z nią schematów interpretacyjnych, to jednocześnie w pewnych okolicznościach mogą oni w sposób aktywny przełamywać te schematy. Bernstein, podobnie jak interakcjoniści, podkreślał istotną rolę interpretacji znaczeń w procesie komunikowania, zdolności człowieka do konstruowania świata społecznego w codziennych interakcjach, w których zasadniczą rolę odgrywa mowa.