Читать книгу Transmisja kultury w rodzinie i w szkole - Joanna Bielecka-Prus - Страница 35

Bernstein zauważył, że znaczenia zależne od kontekstu są dostępne jedynie dla pewnej grupy osób, które potrafią odczytać ukryte w komunikatach znaczenia, które nie są zwerbalizowane lub są wyrażone w sposób bardzo ogólny. Z tego powodu kod ograniczony jest hermetyczny, wymaga bowiem znajomości określonego „tła”, które jest warunkiem zrozumienia komunikatu, oraz wiedzy o bezpośredniej sytuacji komunikowania, która to wiedza „ma swoje źródło w pozajęzykowych zasobach” (Hasan, 1973, s. 284). Jednakże umiejętność posługiwania się tym kodem jest uniwersalna. Jest on nabywany w sposób nieformalny, przyswajany bez trudu w sytuacjach życia codziennego. Jest on powszechny w tym sensie, że istnieje wszędzie tam, gdzie jednostki powiązane są ze sobą bliską więzią typu Gemeinshaft, co oznacza, że przynajmniej w pewnych okresach życia każda jednostka żyje w grupach typu wspólnotowego. Jednostka przejmuje od grupy gotowe wierzenia i przekonania, nie podejmuje prób budowania alternatywnych wizji rzeczywistości. Warto zwrócić uwagę, że stąd właśnie wzięła się najprawdopodobniej nazwa kodu: ograniczony (restricted), czyli zrozumiały dla zamkniętej grupy osób. Anna Giza-Poleszczuk (1991) zauważyła natomiast, że nazwa ta sugeruje, że kod ten zamyka jednostkę w świecie grupowych, partykularnych znaczeń. Bernstein jednak z pewnością nie łączył tego kodu z cechami psychicznymi czy możliwościami intelektualnymi jego użytkowników. Mimo to, zdaniem Gizy-Poleszczuk (1991), kod wpływa na „obraz świata”, jaki wytwarzają jednostki, a także na cechy ich osobowości. Kod ograniczony i relacje społeczne, jakie on wytwarza i podtrzymuje, wiążą się z osobowością zewnątrzsterowną, autorytarną, natomiast kod rozwinięty z osobowością wewnątrzsterowną, indywidualistyczną. Można się z tym zgodzić do pewnego stopnia, bowiem kod rozwinięty funkcjonujący w grupach o więziach organicznych spersonalizowanych również wytwarza typ osobowości zewnątrzsterownej (por. rozdz. 2.2.2).

Nie wszyscy członkowie społeczeństwa posługują się równie sprawnie kodem rozwiniętym. Nie zależy to od właściwości psychicznych jednostek (np. poziomu inteligencji), ale od miejsca, jakie zajmują one w społecznym podziale pracy (Bernstein, 1971). Umiejętności związane z posługiwaniem się tym kodem wymagają określonych warunków procesu socjalizacji w rodzinie oraz w szkole oraz dłuższego okresu nauki formalnej.

Należy jednak zaznaczyć, że jednostki, które mają dostęp do uniwersalnych znaczeń kodu rozwiniętego nie posługują się nim w każdej sytuacji komunikowania. To, czy użyją kodu ograniczonego, czy rozwiniętego, zależy od relacji społecznych, jakie nawiązują z partnerami rozmowy: jeśli komunikują się z osobą, która nie podziela ich wiedzy i doświadczeń, używać będą kodu rozwiniętego (np. dyskusja naukowa). W sytuacji, gdy łączą je z partnerem wspólnie podzielane przeżycia, o których rozmawiają, posługiwać się będą kodem ograniczonym (np. rozmowa z współmałżonkiem o wspólnych wakacjach). Bernstein (1971) uważał, że w trakcie rozmowy jednostki mogą zmieniać kody w zależności od zmiany ról czy stosunków między rozmówcami. Na przykład mechanik może zmieniać sposoby komunikowania w zależności od tego, czy rozmawia z przyjacielem, czy z klientem. Nie wszyscy jednak członkowie społeczności językowej mają taką samą umiejętność zmiany kodów. Zależy ona od typu więzi, jakimi powiązana jest jednostka z innymi członkami społeczności, co często zależne jest od jej miejsca w społecznym podziale pracy (Hasan, 1973; Streeter, 1995). Na sposoby selekcji istotnych elementów rzeczywistości wpływ mają także wartości subkultur (Grabias, 1997). Giza-Poleszczuk (1991) zauważyła, że kod ograniczony charakterystyczny jest dla grup wyizolowanych, w których istotne jest podkreślanie tożsamości grupowej, w grupach totalnie angażujących jednostkę oraz w sytuacjach, w których członkowie grupy mają trwałe i przypisane role.

W procesie przyswajania języka jednostka uczy się tego, które elementy otaczającej ją rzeczywistości są istotne z punktu widzenia socjalizującej grupy społecznej, a wykształcony wzór interpretowania (lub wzory interpretowania) jest odtwarzany w innych sytuacjach komunikowania. Oznacza to, że nadawca, zgodnie z wzorami nabytymi w procesie socjalizacji, definiuje dany kontekst komunikacyjny jako ten, który wymaga określonego kodu i zgodnie z tą definicją konstruuje swoją wypowiedź. Ten sam kontekst komunikacji (z punktu widzenia badacza) jest postrzegany w odmienny sposób, w zależności od orientacji kodowej rozmawiających. Badając kody, należy zatem wziąć pod uwagę punkt widzenia uczestników interakcji, bo jedynie w ten sposób możliwe jest ustalenie struktury istotnych dla niech znaczeń. Orientacje kodowe wyznaczają sposoby interpretowania sytuacji przez jednostkę, uwzględniania przez nią zasobu podzielanej z rozmówcą wiedzy i dostosowania do tej interpretacji formy komunikatu (Adlam, 1977; Kress, 2001).

Podobnie jak w przypadku języka publicznego i formalnego, przypisywanie posługiwania się kodem ograniczonym członkom klasy robotniczej, a kodem rozwiniętym przedstawicielom klasy średniej jest błędem. Obie klasy społeczne posługują się kodem ograniczonym, badania Bernsteina (1971), a także jego współpracowników (Bernstein, 1973), wykazały natomiast, że istnieje zależność między zdolnością do posługiwania się kodem rozwiniętym a pochodzeniem klasowym. Bernstein był jednak ostrożny w wyciąganiu wniosków o bezpośrednim związku klasy społecznej i kodu ograniczonego, wolał raczej mówić o wysokim prawdopodobieństwie tego związku.

Aby określić orientację kodową mówiących, nie wystarczy jedna sytuacja komunikacyjna, należy zbadać, jak rozmawiający posługują się mową w wielu kontekstach. Możliwe są sytuacje, w których, w tym samym kontekście, dwie osoby dokonują odmiennych wyborów semantycznych i syntaktycznych, z czego można wnioskować, że osoby posługują się odmiennymi kodami lingwistycznymi. Nie oznacza to jednak, że w innym kontekście osoby te nadal będą używać tych samych kodów, wręcz przeciwnie – mogą posługiwać się odmiennym kodem (Bernstein, 1971). Nie należy więc trwale przypisywać jednostkom jednego z kodów, ale można mówić o pewnych tendencjach do użycia jednego z kodów w określonych sytuacjach komunikowania.

Peter Hawkins (1973), uczeń Bernsteina, prowadził badania, w których dzieci proszono o opowiedzenie historyjki na podstawie przedstawionych im rysunków. Oto dwie wypowiedzi:

 „Troje dzieci gra w piłkę i jedno kopnęło piłkę, i ona przeleciała przez szybę, piłka zbiła okno, a chłopcy patrzyli na to i człowiek wyszedł, i krzyczał na nich, bo zbili okno” (wypowiedź dziecka z klasy średniej);

 „Oni grają w piłkę i on kopnął ją, i zbiła okno, a oni patrzą na to i on wyszedł, i krzyczy, bo to zbili” (wypowiedź dziecka z klasy robotniczej).

Drugi opis byłby w ogóle niezrozumiały bez uprzedniej znajomości historyjki obrazkowej, dlatego użyte w niej znaczenia są zależne od kontekstu, ukryte. Dziecko z klasy średniej zdefiniowało kontekst jako taki, który wymaga znaczeń eksplicytnych (znaczenia uniwersalne), dziecko z klasy robotniczej nie uznało tego za potrzebne (użycie znaczeń partykularnych). Można jednak wyobrazić sobie sytuację, w której dziecko z klasy średniej wytwarza komunikat, u podstaw którego leży kod ograniczony, a dziecko z klasy robotniczej – rozwinięty wariant mowy (potwierdzono empirycznie, że na prośbę eksperymentatora niektóre dzieci zmieniły kod). Należy zatem wyjaśnić, dlaczego w sytuacji eksperymentalnej, czyli w kontekście formalnym, dzieci z klasy robotniczej częściej niż dzieci z klasy średniej posługują się kodem ograniczonym. Bernstein tłumaczył to klasowo uwarunkowanymi formami socjalizacji dzieci z różnych środowisk społecznych.

Bernstein (1971) nie odwoływał się bezpośrednio do prac Fishmana (1972a), lecz obaj badacze zgodni byli co najmniej w dwóch punktach: istnieje wzajemna zależność między sposobami mówienia a relacjami ról uczestników konwersacji oraz możliwe jest przechodzenie od jednego kodu mowy (code switching) do drugiego, a więc, w teorii Bernsteina, od kodu ograniczonego do kodu rozwiniętego oraz od kodu rozwiniętego do ograniczonego. Badania Fishmana ograniczone były jednak do analiz typowo socjolingwistycznych, Bernstein natomiast łączył zmianę kodów z szerszymi zmianami w strukturze społecznej, przemianami tożsamości społecznej jednostek oraz sposobów kontroli społecznej i wynikających z niej zmian w transmisji kultury.

Problem, z którym Bernstein zmagał się przez długi czas, dotyczył tego, w jaki sposób jednostki decydują, że taki, a nie inny wzór interpretacji jest właściwy w danej interakcji, kto decyduje o jego prawomocności oraz jakie są związki między kodem i kontekstem oraz dystrybucją kodów w społeczeństwie. W następnych rozdziałach problem ten zostanie omówiony szczegółowo.