Читать книгу Od kultury "ja" do kultury "siebie" - Roma Sendyka - Страница 10

Skojarzenie terminu jaźń ze szkołą z Chicago i jej następcami wystąpiło oczywiście wcześniej niż w latach 70. Bibliografia filozofii polskiej za lata 1896–1918 notuje tłumaczenia, recenzje i opracowania pism Williama Jamesa (począwszy od roku 1901, razem 43 teksty95). W Doświadczeniu religijnym96 Jan Hempel dla oddania terminu divided self (wykład VIII) posługuje się określeniem „jaźń rozczepiona”97 (1918). Wcześniej W.M. Kozłowski używa tego terminu w tłumaczeniu Pragmatyzmu98 (1911). Żaden z tłumaczy nie wyjaśnił, dlaczego wybrał ten termin jako operatywny w obszarze myśli szkoły chicagowskiej. Nie znamy więc właściwie ani przyczyn, ani momentu tego utożsamiania.

Na początku XX wieku słowo jaźń było dość dobrze przyswojone. W Słowniku języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego (1961) zanotowanych zostało wiele przykładowych użyć, m.in. w pismach Słowackiego, Prusa czy Żeromskiego99. Natomiast wszystkie źródła omawiające etymologię słowa100 wskazują na konkretny moment historyczny i jednostkowego sprawcę wprowadzenia terminu do języka polskiego: w 1844 roku, w pierwszej części traktatu logicznego Myślini, Bronisław Trentowski, pracujący we Fryburgu polski filozof o niespełnionych ambicjach „zajęcia raz miejsca Schellinga lub Hegla”, przy okazji stworzenia ambitnego filozoficznego projektu narodowego (co wedle komentarza Andrzeja Walickiego nie wykroczyło jednak poza „epigoński mesjanizm”101), zaproponował termin jaźń dla oddania „ogniska środkowego [ciała i duszy], człowieka naszego wewnętrznego, jądrowego, wiecznego i boskiego”102. Jaźń stała się bodaj jedynym sukcesem kreatywnej polszczyzny Trentowskiego103 – trudno stwierdzić, dlaczego właśnie to określenie, a nie jedno z setek innych z jego partykularnego słownika zadomowiło się w polszczyźnie ogólnej104. Słownik z epoki, w której następowało przyswajanie myśli szkoły chicagowskiej, zakres znaczeniowy słowa jaźń określał jako „poczucie psychologicznego jestestwa człowieka w odróżnieniu […] od innych jestestw […], podmiot albo osoba świadoma siebie”105.

Przepis słowotwórczy wedle autora terminu był prosty: „Zrób rzeczownik z zaimka ja”106 – pisał Trentowski, choć warto może zanotować ciekawą informację Andrzeja Bańkowskiego, jakoby filozof budował nowe słowo poprzez redukcję pozornego prefiksu w słowie „przyjaźń”107. Znaczenie jaźni u autora Chowanny było subtelnie rozbudowane w skomplikowany projekt ejdetyczny, w którym jaźń okazywała się istotą bycia osoby, analogonem bycia Boga, źródłem twórczości i miejscem spojenia z tym, co boskie, podobnie jak transcendent – ponadczasowym, trwałym i niezmiennym:

Ja zastępuje więc wszędzie miejsce Jaźni, a Ja jestem znaczy tyle, co Jaźń jest. Ja mówiąc: jestem, mówię wprawdzie tylko: moja jaźń jest. […] Jaźń tedy jest również sobistością Boga, tj. istotą Boga, Bogiem samym. Poznawszy bliżej Jaźń naszę, poznamy stnienie, o które nam chodzi. Jaźnią moją nie jest me ciało […]. Nie jest to mojość prawdziwa, ale cudze dobro; to nie sobistość moja, ale ogólne istnienie zewnętrzne. Jaźnią moją nie jest także ma dusza, bo ta jest promieniem ogólnego Ducha, wstępującego jako Psycha świata we wszelką materyą. […] Dusza jest myśleniem, a myślenie stanowi własność ogólną. […] Cóż jest więc moją jaźnią? Oto objawienie Boże we mnie, tchnienie Boże we mnie, słowo Boże we mnie, krótko mówiąc – bóstwo we mnie, mój numen, mój tejon; to, co było już mną, zanim się urodziłem, nim się w ogólnej materii i ogólnym duchu skąpałem; co teraz jest mym najświętszym i niezmiennym rdzeniem, i co będzie mną, skoro ten świat porzucę; wolność, samodzielność, twórczość, wieczność we mnie; Pan niebieski we mnie108.

Jaźń moja jest równie zewnętrznością jak wewnętrznością, bo stanowi rdzeń mój całkowity, bo przylega do niej zewnętrzne i wewnętrzne istnienie, czyli materya i duch ogólny. Jaźń moja jest przeto ciałem i duszą w jedni. […] Ciało i dusza jaźni są wieczne, niezmienne, a przeto inne od ciała, które noszę, i od duszy, która w ciele tem pracuje. Jaźń jest ciałem i duszą w sobie. Jaźń nie jest ciałem i duszą za sobą, ale tylko ich ogniskiem. Ciało jaźni nie jest ciałem zwyczajnym, ale świętym zniczem; dusza jaźni nie jest duszą zwyczajną, ale myślą bożą. […] Również Bóg, jako Jaźń do jaźni mojej podobna, jako jaźń milionkroć doskonalsza, a przecież w gruncie tożsama, jest zewnętrznością i wewnętrznością w jedni109.

Takie definiowanie musiało jednak ulec w szerszym odbiorze kondensacji do „świadomej części podmiotu, jego pierwiastka boskiego”, skoro Hempel mógł jaźń skojarzyć ze spiritual self Jamesa110. Pewnym tropem pozwalającym rekonstruować proces poszerzania denotacji terminu Trentowskiego jest praca Jana Górskiego Świadomość jaźni. Uwagi psychologiczne z 1912 roku. Górski tłumaczy jako jaźń francuski termin le moi, definiując tę jednostkę zgodnie z nowoczesnym warsztatem psychologii:

To niewyraźne, ale względnie stałe coś, towarzyszące wszystkim niemal chceniom, przedstawieniom, wrażeniom i uczuciom nazywam poczuciem lub świadomością jaźni, mojem „ja”, albo – krótko mówiąc: jaźnią 111.

U Górskiego „jaźń to siła obdarzona świadomością, to życie, które siebie samo poznaje” (s. 189); to „względnie stałe coś [które – R.S.] z świadomości nigdy nie znika” (s. 48), towarzysząc człowiekowi na jawie i także (co interesujące) we śnie (por. s. 10), będące jakością odmienną od ciągłości faktów świadomych (s. 4), od ogółu wszystkich treści psychicznych (s. 6), aktualnego stanu uczuć, efektu bieżących wrażeń, wszystkiego tego, co w danym momencie buduje „obecną świadomość” (s. 2). Teorie Górskiego wydają się pokrewne ideom Jamesa, jakkolwiek w tekście Świadomość jaźni zależność ta nie zostaje ujawniona. Różnicuje obie teorie nacisk kładziony przez Górskiego na „odwewnętrzne” wytwarzanie się jaźni, spokrewnia kwestia odróżniania jaźni od świadomości.

Interesująco podsumowuje rozważania Górskiego uczeń Emila Durkheima Stefan Czarnowski w recenzji Świadomości jaźni opublikowanej w 1912 roku w „Tygodniku Polskim”, gdzie en passant definiuje swoje rozumienie zjawiska:

Jaźń swoją odczuwamy. Jest to poczucie niewyraźne, ale względnie stałe, towarzyszące wszystkim niemal treściom świadomości. Jaźń nie jest ani przedstawieniem, ani pojęciem, ani ciągłością świadomości – jest to treść uczuciowa i nigdy nie występuje bardzo jasno. Ale jest zupełnie realną. Najlepszy dowód, że można poczucie jaźni utracić, zdając sobie z tego sprawę (depersonalizacja). Poczucie jaźni jest identycznym z poczuciem własnego życia. Źródłem jego są wrażenia wewnętrzne, odpowiadające funkcjom wegetatywnym naszego organizmu112.