Читать книгу Od kultury "ja" do kultury "siebie" - Roma Sendyka - Страница 2

Podstawowym założeniem, źródłowym dla tej książki, jest teza, że gdy mówimy siebie, mamy na myśli coś innego niż wtedy, gdy mówimy ja. Rozmaite teorie z obszarów filozofii, psychologii i socjologii będą czyniły różny użytek z tego terminologicznego rozróżnienia, o czym będę opowiadać w następnych rozdziałach (zwłaszcza w rozdziale pierwszym). Na początku jednak chciałabym zastanowić się nad możliwością rozpodobnienia siebie i ja w najprostszy, zdroworozsądkowy sposób.

Bruce Hood, profesor Uniwersytetu Harvarda zajmujący się psychologią rozwojową i neuropsychologią, w serii popularnych wykładów na temat manipulacji, do jakich zdolny jest nasz mózg, zajmował się m.in. kwestią poczucia „bycia jednym”, odmiennego od „bycia sobą”. W popularnej pracy The Self Illusion zaczynał od powszechnych przekonań na temat tego, co właściwie opisujemy zaimkiem zwrotnym. Na pierwszy rzut oka siebie może wydawać się tożsame z Ego/ja. Jest tym, co wypełnia naczynie, jakim jest ludzkie ciało, przy czym mózg uznaje się za centralny narząd decydujący o wyjątkowości jednostki – za jedyny organ, którego wymiana dałaby „kogoś innego”4. A jednak istnienie osobnych terminów w języku pozwala na różnicowanie koncepcji ja i siebie. W równie zdroworozsądkowym ujęciu praktycznej filozofii można tę różnicę tłumaczyć tak, jak zaproponowali Mark Siderits, Evan Thompson i Dan Zahavi w niedawnej pracy Self, No-Self? (2013). Rozważając sytuację, w której ktoś deklaruje: „ja widzę błękitne niebo”, można zauważyć, że równolegle pojawia się dodatkowa informacja: „równocześnie jestem też świadom tego, że widzę niebo”. Ten dodatkowy, zwrotny element informacji dotyczy siebie – instancji działającej inaczej niż ja5.

Proste intuicje psychologiczne i filozoficzne przekonująco wspiera analiza codziennych praktyk językowych. George Lakoff i Mark Johnson, weryfikując skuteczność kognitywistyki w badaniu „podstawowych pojęć filozoficznych”, w Philosophy in the Flesh. The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought w rozdziale trzynastym rozważali interesujący mnie termin. Jeśli więc próbować wyjaśnić znaczenie konceptu siebie obserwując praktyki językowe, to w języku angielskim posługiwanie się terminami dotyczącymi osoby wyraźnie różnicuje odniesienia do podmiotu (I = Ja) i do tego, co określa słowo Self. U Lakoffa i Johnsona zapisywane jest ono wielką literą jako – jak rozumiem – pojęcie w relacji współrzędnej do zawsze zapisywanego wielką literą Ja/I, zachowam więc tę pisownię, póki będę się odnosić do propozycji z Philosophy in the Flesh. Metafory, w które wikłamy słowo Ja/I, wskazują – jak przekonują badacze – że mamy na myśli obiekt „osobopodobny” (personlike). Ja/I (czyli podmiot – subject) to dla nas intuicyjnie zawsze coś wyodrębnionego z otoczenia. Natomiast Self jest od tego bytu różne – może być „albo osobą, albo obiektem lub – lokalizacją”6, jak w sytuacjach, gdy mówimy (w języku polskim mamy odpowiednie przykłady) np. „dyskutowałem z sobą/wziąłem się w garść/wychodzę z siebie”. Podmiot (czyli I/Ja) w stosunku do tego dziwnego bytu opisywanego zaimkiem zwrotnym pozostaje w różnych relacjach, widocznych także w języku polskim. Niewątpliwa jest relacja rozdzielenia – także przestrzennego („ja obserwowałem siebie”); dalej I/Ja wydaje się instancją nadrzędną, skoro może kontrolować Self („ja powstrzymałem się przed…”), może wejść w konflikt z siebie („walczyłem z sobą”). Lakoff i Johnson stawiają tezę, że to, co określamy intuicyjnie zaimkiem zwrotnym, pozostaje wobec zaimka pierwszoosobowego w takiej relacji, jak przedmiot do podmiotu: jest przez I/Ja zarządzane, przesuwane, opracowywane. Jest jednak nieco językowych dowodów, że hierarchia w końcu okazuje się inna. Gdy mówimy „(ja) rozczarowałem siebie”, „zdradziłem siebie”, „byłem wobec siebie nieszczery” etc., okazuje się, że przynajmniej jeden z wielu – jak twierdzi Lakoff – wariantów siebie jest siebie źródłowym, „prawdziwym, wewnętrznym siebie”, wobec którego musi opowiedzieć się nawet ten władczy, samodzielny podmiot, który opisujemy słowem I/Ja.