Читать книгу Od kultury "ja" do kultury "siebie" - Roma Sendyka - Страница 3

Po co jednak mnożyć terminy odnoszone do jednostki? Czy istotnie potrzeba kolejnego pojęcia, skoro dostępne są „tożsamość”, „podmiot”, „ja” etc. Odpowiedzi można szukać w nurtach badawczych z ostatnich dwóch dekad XX wieku, które, jak diagnozował Peter L. Callero7, wyróżniały się szczególnym zainteresowaniem podmiotem i jego uwarunkowaniami – kategoria tożsamości wróciła na fali reform humanistyki prowadzonych przez studia kulturowe, feminizm i teorię queer. Zrewidowane ujęcia problemu konceptualizacji istnienia jednostki zostały w szczegółach omówione wiele razy; dobry przegląd najważniejszych pomysłów znaleźć można w pracach: Anthony’ego Cascardiego The Subjects of Modernity (1992) – analiza w planie filozoficznym, Seyli Benhabib Situating the Self (1992) – analiza badająca self w kontekście wpływów polityki, także polityki płci, czy Charlesa Taylora Sources of the Self (pol. 1989) – analiza w aspekcie moralnym i swoista historia nowoczesnego podmiotu8. Tendencja jest na tyle wyrazista, że można mówić – jak chcą niektórzy – o powstaniu osobnej, interdyscyplinarnej orientacji, eklektycznej metodologicznie, spajanej jednak podobnym zainteresowaniem kwestiami społecznego konstruowania tożsamości, autozwrotnej refleksyjności jednostki i jej relacji wobec zewnętrznych sił wpływających na sposób jej autoodniesienia9. Reorganizacja pola badań wiąże się więc z reorganizacją słownika.

Anthony Elliott w przetłumaczonej nie tak dawno (2007) na język polski pracy Concepts of the Self (2001) notował ważną dla mnie w tej chwili obserwację:

W szczególności [chciałbym – R.S.] zwrócić uwagę na dokonujące się dziś w języku przejście od kategorii podmiotowości i tożsamości (subjectivity and identity) ku [konkretnemu] podmiotowi i [konkretnej] jaźni (the subject and the self)10.

Chciałabym tu wykazać, że w tej terminologicznej zmianie kryje się coś więcej niż tylko nowy trend wewnątrzhumanistycznej i socjologicznej, akademickiej dyskusji. Zygmunt Bauman pisał:

[…] wyjątkowość i ciągłość osoby – oba te problemy – stały się przedmiotem nieustającej troski człowieka nowoczesnego, przejawianie tej troski stało się nieodzownym warunkiem życia w świecie nowoczesnym, zaś powodzenie lub porażka poczynań tą troską pobudzonych urosło do rangi głównego miernika życia pomyślnego. Jak wyjaśnił Georg Simmel, w powodzi zwiewnych doznań zwraca się człowiek ku sobie samemu w nadziei znalezienia trwałego punktu oparcia – jaźń jest ostatnią szansą przystani11.

„Zwrot ku sobie”, troska o siebie (o której będzie jeszcze mowa), relacja zwrotna, gest refleksyjności – u Baumana zdiagnozowane w planie egzystencjalnym jako desperacki akt „humanistyki ratowniczej” – można tłumaczyć także w poszerzonym planie reorganizacji rynku idei. W rozeznaniu Elliotta atrakcyjność, jaką ostatnio uzyskał termin zbudowany na gramatycznym podłożu zaimka zwrotnego (self, tłumaczone często w języku polskim jako „jaźń”, o czym będę jeszcze dokładniej mówić), jest konsekwencją buntu humanistyki wobec oświeceniowej koncepcji „uniwersalnego rozumu”. Wpływ Foucaulta, Baudrillarda, Lacana dominujący te nurty myślowe (od freudyzmu po feminizm i studia postkolonialne), które wyrosły z kontynentalnej tradycji ujawniania determinant wpływających na działania jednostki, ma konsekwencje w reorganizacji terminologicznego instrumentarium. Proponowana tu linia myślenia prowadzona jest zgodnie z ponowoczesną i postlingwistyczną tendencją nieignorowania sensów wprowadzanych przez etymologię lub morfologię używanych słów. Upadek idei transcendentalnego podmiotu grzebie więc – zdaniem Elliotta – określenia, których budowa gramatyczna przestrzeni signifiants wskazuje na „pojęcie idealne” (fatum afiksów rzeczowników abstrakcyjnych), uwaga badaczy kieruje się natomiast w stronę terminów nieobciążonych podobną konotacją (a więc: konkretny podmiot, ja, mnie, się = the subject, the self relegują tradycyjną podmiotowość i tożsamość). W ten sposób self staje się atrakcyjnym określeniem w dobie upadku wiary w spójną teorię podmiotowości.