Читать книгу Пакутны век. Трылогія - Васіль Якавенка - Страница 24

Вызваленчая армія наплывала на Усходнія Крэсы спакваля, расцякаючыся па ўсіх дарогах, што вялі на захад, даючы магчымасць польскаму войску адысці, ачысціць тэрыторыю Беларусі ад сваёй ляшай прысутнасці. Палякі ў бойку амаль не ўвязваліся. Тым не менш у чырвоных байцоў былі напагатове вінтоўкі і кулямёты, шаблі і штыкі, мінамёты і гарматы.

Амаль скрозь сустракалі іх хлебам-соллю і кветкамі.

У Моталі былыя падпольшчыкі для сустрэчы з чырвонымі наладзілі святочную браму пры ўездзе ў мястэчка, з пінскай стараны. А войска, рухаючыся адтуль, прашывала перш вёскі Парэчча і Моладава.

Чырвонаармейцы ішлі пеша, на фурманках жа месцілася зброя і боепрыпасы.

Гэта было невялікае падраздзяленне пераменнага асабовага складу. Інакш кажучы, байцоў тэрмінова прызвалі з запасу, адрываючы кожнага ад зямлі, станка ці варштата. Іх паставілі пад штык для выканання найвысакароднейшай вызваленчай місіі. Фурманкі з коньмі былі таксама ўзяты ў сялян, аб’яднаных у калгасы, з умовай, што вернуць пасля пераможнага шэсця.

І вось гэты «чырвоны раўчук» наплываў на Моталь. Ля брамы зайгралі, заліліся пераборамі гармонікі, дзяўчаты мелі прыветліва махаць хусцінкамі ці проста рукамі, а хлопцы, надзьмуўшы грудзі паветрам, голасна грымнулі: «Чырвонай Арміі слава! Ура!!!»

Сапраўднай радасцю, мо выпакутаванай у дзесяцігоддзях, свяціліся твары камуністаў. Наперад выйшлі Ян Мацукевіч, Андрэй Райкевіч, Ілля Дубовіч, Данік Плюнгер – яны, а таксама іншыя, хто быў смелы, абняліся з камандзірам, станістым хударлявым лейтэнантам. Збоку за гэтымі абдымкамі з цікаўнасцю назіраў Пісарчукоў малодшы – Паўлюк.

Не меней шчасця ад шумнай сустрэчы было і ў дзяцей, якіх круцілася тут процьма. Дзеці, а сярод іх і Маня, знайшлі, што чырвоныя байцы маюць колер зусім не чырвоны, не адпаведны таму, і што адзенне на іх запылена-шэрае, а на некаторых – з зеленаватым адценнем… Такія ж пілоткі.

Салдаты, напэўна, здарожыліся і былі стрыманыя ў выяўленні сваіх пачуццяў. Калі ж калона мінула браму і ўцягнулася ў мястэчка, адзін з чырвонаармейцаў, паджылы, сутулаваты, з іранічнай усмешкай на твары, адштурхнуў ад сябе букет кветак, якія ткнулі яму ў рукі жанчыны. Ад неспадзеўкі тыя жахнуліся і наперабой пачалі кпіць з мужыка. Маня ніяк не магла ўцяміць, што здарылася.

Частка фурманак з рознымі салдацкімі прыпасамі і кулямётамі размясцілася на прывал за Моталем, а астатнія былі размеркаваны па вуліцах мястэчка, адна спынілася акурат насупраць сядзібы Пісарчукоў. Дзед Пятро як можна лагодней павітаўся з гасцямі; сюды выйшлі і цікаўны сусед Абко і іншыя суседзі. Абко, трохі пераігрываючы самога сябе ў шчырых інтанацыях, прадэкламаваў:

– Дарагія таварышы, слаўныя чырвонаармейцы, дзякуй вам, што вызвалілі нас ад польскага ярма!

Яму адказаў салдат, які распрагаў коней:

– Ад ярма вызвалілі, а хамут надзенем!

Яго таварышы зарагаталі, аднак жарт атрымаўся акурат як тыя цукеркі з сакрэтам, якія любіла Маня, у ім было штось нечаканае для большасці жыхароў Моталя.

Абко сумеўся і крутнуў галавой на сухаватай шыі ўлева-ўправа, нібы ўнікаючы таго дакляраванага хамута.

– Хведар, няйначай, будуць праблемы, – сказаў ён другому – Бушкевічу Хведару, ціхмянаму і вытрыманаму на характар суседу.

– Пажывём – пабачым…

– Э-во-ой! А хлопцы ж якія! – уварвалася ў гурт мужчын бойкая маладзіца Германка. – Ці надоўга да нас?.. Го! А мо ажэнім каторага?

– Калі толькі сёння вяселле, то мы згодныя!

– Пашукаем нявестаў… Скажыце, а як у вас людзі жывуць?

Салдаты адказвалі ў тым жа тоне, памагаючы адзін аднаму:

– Добра!

– Бо нічога не маюць…

– А калі нічога няма – няма і клопатаў!

– То, можа, тут, за панамі, жыццё было лепшае, га? – спытаў азадачана той жа Абко.

– Там лепей, дзядзька, дзе нас няма!

Калі гамана трохі страціла сваю вастрыню, дзед Пятро і бабуля Аксіння павялі салдатаў, як сыноў сваіх, у хату. І Маня, гордая такімі гасцямі, суправаджала, разглядаючы кожнага з іх, палівала на рукі, калі яны мыліся, дапамагала маці і бабулі накрываць стол.

Чырвонаармейцы дружна ўпляталі ежу, смажанае сала з бульбай і агуркамі, тварог са смятанай і, уважаючы на шчодрую пачостку, хвалілі гаспадароў:

– О, у вас тут малая Амерыка: каўбасы, залітыя шмальцам, шынка вэнджаная!..

– А яшчэ і мёд!

– А што, у калгасах у вас гэтага няма? – пацікавіўся дзед Пятро.

– У калгасах няма, а такія моцныя сяляне перавяліся.

І тут прыгадаўся Пятру Пісарчуку расказ Ладзі Палто, які колькі гадоў назад пабываў у камуністычным свеце, вярнуўся і быў рады лушпіне.

– Я не буду вас уводзіць у зман, – сказаў гаспадар. – Што маю – не хаваю. Але і ў нас не ўсе сем’і так заможна жывуць.

Салдаты заўважылі чорную хустку на галаве ў нявесткі Пятра – Ганны. У аздобе гэтай хусткі асаблівай бледнасцю вызначаўся яе твар, схуднелы, але ўсё яшчэ прыгожы. Хтось з гасцей спытаў, ці не хворая яна.

– І так, і не, – быў адказ Ганны.

Нябога, яна пры гэтым усміхнулася, бадай, аднымі вуснамі:

– Хворая на мужа-нябожчыка…

Байцы выказалі сваё спачуванне.

Пры развітанні старшы з іх – сяржант Краўчук – пажадаў гаспадару таго, што было для яго запаветным:

– Дай Бог, дзядзька Пятро, каб вас не чапалі!..

Нягледзячы на розніцу ў веку і жыццёвым вопыце, яны добра разумелі адзін аднаго, і, каб тыя словы сяржанта ды Богу ў вушы, яно, можа, і добра было б.

Селянін Пятро штодня прасіў Бога, каб ён адвёў ад яго гаспадаркі і сям’і зайздроснае вока, каб даў людзям мудрасці лічыцца з уласнасцю, як што набыта яна сваімі рукамі, сваім розумам, кемнасцю, спрытам… Прасіў Бога і пры гэтым дзівіўся, што да Усявышняга звяртаюцца не толькі шчыры люд, аратыя, сейбіты, але і ўсялякія ацяробкі, хто не дбаў пра сваё і пазіраў на чужое. Усе-ўсе шукаюць ягонай увагі, разумення, дабраславення, падтрымкі… Куды ўжо больш, калі Гітлер і той браў сабе ў памагатыя Бога, з яго імем распальваў жарсці вайны, ламаў і калечыў, забіваў і катаваў, маўляў, з намі Бог! Тфу на гэтакую пачвару! Але ж чаму Бог церпіць усялякіх злыдняў?

Адчуваючы, што пры ўласнай кемлівасці яму такі нестае сіл і розуму, каб усё, што ведае, чуе і бачыць, спалучыць, упарадкаваць, Пятро аднаго разу прыцягнуў увагу святара Георгія Раздзялоўскага да ходу падзей. З ім нескладана было памеркавацца, балазе яны падтрымлівалі ідэйнае, можна сказаць, сяброўства.

– На ўсё ёсць воля Божая, – адказаў святар завучана, сам адчуваючы незадавальненне падобным адказам, але ж і іншага тут не дадзена, бо каму яшчэ, апроч Хрыста, спадобілася быць пакліканым у боскую канцылярыю і знайсці там лагоду. – Каму Бог даў волю ўладарыць над людзьмі, з таго і спытае. У Бібліі ж сказана: «…якою мераю мераеце, такою адмераецца і вам».

– Ойча, я пра гэта ведаю, – засведчыў Пятро. – Але, калі меркаваць па тым жа Святым Пісанні, Усявышні бласлаўляе людзей як на добрыя ўчынкі, так і на грахі. Сказана ж: «Ён добры і да няўдзячных і злых». А яшчэ: «Дабраслаўны чалавек, якому Бог не накануе граху».

У вачах айца Георгія з’явіўся агеньчык жывое думкі, і, пасмыкаўшы кудзелю сіваватай барады, ён хітра ўсміхнуўся:

– Вазьму на сябе смеласць прызнаць, што першы пастулат мудры. А то як бы ты прымусіў злых спавядацца? Бачыш… І не выстарчыла б святару адпускаць грахі.

– Як жа тады на зямлі могуць усталёўвацца парадак, мір, спакой, дабрачыннасць? Ці могуць быць узаемаразуменне і злагада між людзьмі і Богам? Даруй, Госпадзе, мне грэшныя думкі мае! – і ён перахрысціўся. – Не сплю я, ойча, начамі і ўсё думаю, і перад вачыма тая сухастоіна. Яна падае… А я трызню, уяўляю Барыса жывым. І ці божая то воля, каб ён загінуў ад рук ліхадзеяў, што ўздумалі напісаць на сваіх штандарах: «З намі Бог!» Прабач, Божа, і пакарай брыдоту!

– Усё ў яго волі, браце Пятро. Маліся, прасі ў Бога міласці, каб ён не адвярнуўся ад нас. Каб, прыняўшы ахвяры, паслаў нам і нашым сем’ям, а тож і ўсяму вялікаму свету спакой і збавенне. Няхай адорыць нас ласкай набожнасці, каб заўсёды мы мелі ў сэрцах сваіх любоў, развагу ў малітве.

– Развага – маці суцяшэння, бацюшка. Але ж тыя груганы, якія кружылі і, можа, дагэтуль кружаць над маім сынам, проста клюнулі ў маё сэрца, таму і баліць. Відаць, Богу было заўгодна таксама, каб Сталін вызваліў нас і каб вылюдкі ўчынілі расправу над Скірмунтамі. Ці ж не так?

– Магчыма… – сумеўся святар.

– Праўда, армія – толькі невад, які закінулі ў гэты бок бальшавікі. Што далей будзе, ойча?.. Ці не спасцігне нас ліха, з якім ваяваў раней Нестар Махно?

– Я разумею, чалавеча, тваю трывогу. І не толькі тваю… Я святар і, на жаль, не маю пэўнасці… Мы ж – як той гарох пры дарозе, вялікай і тлумнай. Прымнуць нас? Вядома… Але ж наша карэнне ў гэтай зямлі, і Бог нам адзіны заступнік.

У гутарцы з айцом Георгіем Пятро Пісарчук аблегчыў, але не спатоліў як след сваю душу – не ставала адказу на пытанні, якія данімалі ад пачатку вайны.

А ці быў той адказ наогул? І ці ведала яго зямля?..

Лагічна і проста ўжо следам за Чырвонай Арміяй насоўвалася савецкая ўлада. У Моталі для яе ўсталявання хапіла ўсяго некалькіх дзён. Утварылі Савет і народную міліцыю. Аднак пэўны час яшчэ не спыняла сваіх дзеянняў самаўладдзе, якое чынілі тыя, хто раней быў у камуністычным падполлі або хоць бы чуў пра яго, а цяпер даў сабе волю і на вуліцы з дапамогай нажа, сякеры, нагана набліжаў прышласць ды ўпарадкаваў на свой густ новы свет. Таму дзед Пятро, засцерагаючы Паўлюка, свайго малодшага сына, ад удзелу ў шалёнай віхуры, неаднойчы ківаў яму пальцам:

– Я бачу, цяжка табе ў хаце ўтрымацца! Глядзі ж, не пакінь дзяцей сіротамі!

Паўлюк расказваў, што чуў і ў што нельга было не верыць: за тыдзень у Моталі мясцовыя пасобнікі камунізму знішчылі блізка сарака чалавек, і ўсё ў маладым веку. Ён, Паўлюк, праўда, неяк паблажліва глядзеў на гэтакі гвалт, а бацьку вусцішна рабілася.

Шчыруючы далей у сваіх рэвалюцыйных высілках, камуністы, а сярод іх баявым імпэтам акурат вылучаўся малады Данік Плюнгер, вылавілі былых гмінных служачых, настаўнікаў – па прыкмеце іх службы дзеля ўмацавання польскага рэжыму, – а таксама іншых, несімпатычных ім асоб, якія не паспелі ўцячы, – чалавек пад восемдзесят. Іх колькі дзён трымалі пад арыштам у Моталі, а потым павезлі ў Пінск, каб перадаць савецкім уладам. Але ж улады адмовіліся ад паслуг заўзятай мотальскай чвані і ўсіх арыштантаў адпусцілі на волю, як што на той момант сабраныя не таілі ў сабе небяспекі для новага ладу.

Разам з іншымі вярнуўся з Пінска дадому і Клім Кузюр, апошні местачковы солтыс, з якім сябраваў Паўлюк Рамановіч. Варта зазначыць пры гэтым, што ў свой час солтыс Кузюр быў у прыяцельскіх адносінах і з некаторымі носьбітамі камуністычнай пераніцоўкі, не выдаваў іх, хоць ведаў багата чаго з мясцовага падпольнага брыку.

Аднак цяпер у іхніх адносінах да Кліма Кузюра адбыліся пэўныя змены, і, можа, лепш было б, каб ён назад у Моталь не вяртаўся. Але ж і Сібір пакуль такіх, як ён, не прымае – прастора ў яго таксама не гумавая.

Таму аднаго вечара Кузюра вывелі з хаты за пуню і выпусцілі яму ў патыліцу шэсць куль з рэвальвера.

Пятро Пісарчук даведаўся пра тое злачынства на другі дзень, калі ездзіў на ровары ў краму. Надарэнне нейкім дурным рыкашэтам закранула і яго сям’ю, яго сядзібу. Узрушаны, ён вярнуўся дадому і знайшоў Паўлюка. Той, нічога не ведаючы, парадкаваў дровы ў прыстрэшшы хлява.

– Ты чуў навіну? – спытаў бацька. – Кліма Кузюра забілі…

– Як?!

– А так…

– Што ты кажаш, бацька? Я ж учора надвячоркам быў у яго.

– От і гавораць, што гэта тваіх рук работа!

– Як? – Паўлюк трымаў у руках бярозавае палена і не ведаў, што з ім рабіць. – Я Кліма забіў? Я забіў Клі-і-ма?!

Белыя і ружовыя плямы пайшлі па яго твары. У роспачы ён запусціў паленам у кучу колатых дроў.

– Ну і людзі!..