Читать книгу Пакутны век. Трылогія - Васіль Якавенка - Страница 4

Ёй апладзіравалі, і не паспеў твар жанчыны асвяціцца радасцю, як аднекуль з сярэдзіны ўзнялася новая, гарачая хваля, напоўніла сэрца, ахапіла ўсю. Пачуцці змяшаліся, і акуратная сцішаная зала людзей, што належалі да ўплывовай суполкі «Rotary Club», паплыла перад вачыма.

– Ах, дзядуля, дзядуля…

Не ведаючы сама, ці то на поўны голас, ці толькі ў думках, прамовіла яна:

– Ах, дзядуля-дзядуля, каб жа ты мог пабачыць, якая доля выпала тваёй унучцы, якога гонару выстарчыла ёй!

Узрушэнне ад нечаканага наплыву гаркоты, неспатоленай крыўды, узноўленай абразы ды замілавання сабой было такім моцным, што, спазнаўшы поспех, спадарыня не стрымала слёз, а яе ўважлівыя і строгія слухачы, якіх у гэтай чужой ёй краіне цяжка было чым-небудзь расчуліць, ажывіліся, паўставалі з месцаў, рушылі да невысокай трыбуны, за якой яна выцірала вочы хусцінкай. Даклад «Аб прафілактыцы сардэчна-сасудзістых захворванняў» і пытанні, якія ёй задалі, бадай, былі вычарпаны. Дакладчыца пранікнёна гаварыла аб наспелым, надзённым і выявіла ў сабе дасведчанага і добрага кардыёлага. Ім жа, спрактыкаваным у жыццёвым гармідары піцбуржцам, цікавымі падаліся думкі наконт найбольш распаўсюджаных прычын захворванняў і іх магчымага папярэджання ў гэтай акрузе. Аднак не былі б яны сапраўднымі амерыканцамі, калі б не ўбачылі ў ёй дзіўную асобу, прастата, шчырасць і пранікнёнасць якой, пэўна, пераходзілі ў чуллівасць. Таму і слёзы, загадкавыя слёзы, што перапоўнілі чашу спакутаванай жаночай душы.

Марыя Дзямковіч гаварыла па-ангельску з няпэўным славянскім акцэнтам у голасе:

– Прабачце… Найшло. У вас такая адметная і вольная краіна! А я… я згадала сваю і не стрымалася… Зразумейце мяне.

– О’кэй! – сказаў ёй, усміхаючыся, кіраўнік клуба, высокі лысаваты мужчына з чорнай бародкай. – О’кэй, доктар Дзямковіч, сэнк’ю!

Ён галантна схіліўся і пацалаваў ёй руку. Той-сёй з ягоных калег зрабіў тое самае. Ушанаваная дакладчыца страчвала рэальнасць, бо ўсё цяпер нагадвала сон. Жанчыны стараліся даўжэй затрымацца каля яе, каб найлепей разгледзець і словам-паўсловам аддзячыць або выклікаць на нейкую новую гаворку. Некаторыя звалі яе проста: доктар Марыя або яшчэ прасцей – Мэры…

Марыя Дзямковіч нарэшце дала рады сваёй расчуленасці, млявасці, што моцна апанавалі яе ў жадную хвіліну, і таму не кінулася прэч адсюль, з вачэй адукаванай публікі, як у роспачы хацелася зрабіць, каб не паказаць сваіх слёз, сваёй слабасці,– усміхалася пакаянна, зычліва. Лекары бачылі на энергічным і прытомленым твары сваёй каляжанкі водсвет трапяткога агню; больш за тое, таму, хто хоць раз сустрэўся з ёй позіркам, рабілася ўтульна і хораша – як пaсля прычасця.

– Доктар Марыя, – прагучаў голас спагадлівай місіс няпэўнага веку, пра якую Дзямковіч ведала, што яна псіхіятр, – нам сказалі, што вы прыехалі з Польшчы, там застаўся родны дом. О, ён заўсёды цяплейшы за астатнія… Праўда?

– Шур! – нейк машынальна адказала яна, што на іхняй мове азначала: «Пэўна!» – Я ў Польшчы вучылася, і там засталіся мае маладыя гады. А цяпер – не схлушу – мне і тут добра. Сэнк’ю! Я ўдзячная вам, удзячная гэтай краіне. А ўвогуле мой родны кут, пра які вы кажаце, яшчэ трохі далей – на ўсход ад Польшчы.

– Russіa… Русь… Расія? – выказалі слухачы здагадку, і мала хто, акрамя псіхіятра, напэўна, мог заўважыць, што па мяккім і вабным твары місіс Дзямковіч прамільгнуў цень.

– Но-о, – пахітала яна галавой і прамовіла пасля паўзы з пэўным напружаннем у голасе: – Беларусь. Не ведаеце?.. Беларусь мая радзіма.

Разыходзіліся. Ніхто са слухачоў, сярод якіх былі і жанчыны-лекаркі, не задумваўся лішне, чаму ў іх не ўзнікла адмоўных пачуццяў, напрыклад, зайздрасці, рэўнасці да місіс Дзямковіч, пры яе такім поспеху ў калег ды вабнай паставе, гожым абліччы…

А яна сваім сэрцам угадвала гэты агульны мілажальны настрой, прыхільнасць да сябе, і сэрца соладка замірала. Толькі ж калі прыехала да сваёй невялічкай камяніцы на два паверхі, паставіла машыну ў гараж пад домам ды паднялася ў пакой – ад святла ўвесь інтэр’ер, лад пакаёвы зайгралі і ўразілі, яшчэ раз падкрэсліваючы яе самавітасць; успамін таго дня не адышоў зусім і зноў вярнуў Марыю ў далёкую вёску, дзе прайшло маленства і дзе пад дзедавымі ласкавымі далонямі ўпершыню праклюнулася і пайшло ў рост каліўца яе годнасці, гонару. Там не было межаў марам ды волі вольнай. Там усё цвіло, і яна пачувала сябе так добра. Па-новаму накацілася хваля, ад якой яна днём ледзь-ледзь не захлынулася.

– Ах, дзядуля-дзядуля, каб жа ты быў жывы і паглядзеў на мяне!

Прыпыніўшыся каля вялікага трумо, спадарыня Марыя кінула туды вокам – заўважыла ў ім сябе і як бы не сябе нават, а свой цень, які незалежна ад яе мільгануў воддаль. Уткнулася ў падушку і заплакала горка, наўсхліп. Ды не заўважыла, як заснула і апынулася далёка-далёка, там, на зямлі ці хутчэй над зямлёй, якая ляжала зялёным дываном паміж Польшчай і Расеяй. Улетку ўсё там вабіла, захапляла, чаравала кветкамі, духмяніла імі, буяла імі, а ўзімку зямля спачывала пад белым пульхным покрывам, ахутвалася ў срабрысты іней, убіралася ў такія адмысловыя строі да самых апошніх галінак дрэў, да вільчыкаў хат і спявала-спявала звонка і тужліва ў трыснягах над возерам і пад імклівымі палазамі саней.

Марыі трызніўся дух дзеда Пятра, які належаў цяпер і гэтай зямлі, і так званаму Космасу ў аднолькавай меры. Ён як бы растварыўся ў шырокай і бясконцай прасторы, што насіла ў сабе прыхаваныя звесткі пра ўсё малое ў вялікім і – наадварот. Тым часам ягоны дух існаваў і сам па сабе, адасоблена, вольна. Ён меў звычай набліжацца ўсутык да зямнога асяродку і да свайго былога котлішча, апускаўся на грэшную зямлю, калі чуў, што там дзеецца нешта лёсавызначальнае, азоранае, боскае, што адпавядала ягонаму разуменню, нахілу, рытму, характару. Дух дзеда любіў назіраць, як творыцца нанова жыццё, якое ён таксама тварыў, атайбаваўшыся ў целе селяніна Пятра. Некалі яму, духу, пашчасціла на гэткае зграбнае цела, у якім кожная жывая кропелька пасылала імпульсы ўсведамленню, душы, і, можа, дзякуючы такому сугуччу пачаткаў, у плоці Пятра не было ні сучка ні задзірынкі – кроў па жылах ішла – аж звінела.

Пятроў дух быў абражаны і ўзбураны адначасова. З гэтым непамысным і страхалюдным для сябе набыткам ён падоўгу затрымліваўся на тым самым месцы, дзе абарвалася нітка жыцця і цела асунулася, і там, на мотальскіх кладах, ля землянога грудка, стаяў і стаяў нябачны, самотны і разам з тым не адрынуты зямлёй, сваякамі і іншымі жыхарамі мястэчка. Стаяў ды стаяў, не раўнуючы, як салдат у ганаровай варце.

У яго, вядома, не было аніякай ахвоты пакідаць куток, дзе жывы, зямны, адліты з плоці Пятро самахоць (і так хораша) разгарнуўся ў працы. Ён шкадаваў Пятра, шкадаваў зямлю, на якую Пятро ўпаў, не развітаўшыся ні з сям’ёй, ні з аколіцамі. Пэўны час яшчэ дух бадзяўся па полі, у дуброве, на пчальніку і, вядома ж, каля хаты, у самой хаце, змайстраванай умелымі, дужымі і спрактыкаванымі рукамі Пятра. Ад гаспадара скрозь там нешта-такі заставалася і з ім спалучалася.

Неаднаразова і настойліва ён уваходзіў у свядомасць жывых. Ён з’яўляўся ў снах да жонкі Аксінні, мала таго, завінуў да яе на другі ж дзень пасля хаўтур разам з Паўлюком, іхнім сынам, таксама нябожчыкам, цела якога, як і яго цела, знайшло свой апошні прытулак пад адным грудком. Аксіння, якую не пакідалі роспач і страх, не ведала ўжо, да якіх сцен прытуліцца, бо свой дом для яе ўсё болей атаясамліваўся з дамавінай. Аксіння ўспрыняла сон як знак увагі з боку мужа і сына – нябожчыкаў,– як позву туды ж, у іншы свет. Прыбітая горам, яна і рада б да іх сторч галавой кінуцца. Ды – як і – навошта?.. Людзі раяць уцякаць адсюль, з роднага сяла, дзе брат брата не памятае і сам д’ябал, відаць, навучае нішчыць адзін аднаго. Хто ведае, што яшчэ лёсам наканавана ёй? І, тоячыся ад лішніх вачэй, Аксіння пайшла ў царкву, паставіла свечку на спачын душы Пятра, свайго чалавека, потым свечку за душу Паўлюка-сына, потым яшчэ сваякоў, Паўла і Мікалая Міховічаў. Шкадуючы, памянула іх ды слязьмі ўмылася, просячы супакаення, спачыну вечнага іхнім душам. Няма што радня, а нягожа мёртвым падоўгу затрымлівацца каля жывых, углядацца і спрабаваць нешта ўцяміць – перажываць. На тым свеце павінен быць вечны спачын, і толькі. А то ні тут, ні там не будзе ратунку.

Зусім інакш аднеслася да з’яўлення свайго дзеда ў сне вясковая ластаўка, паводле слоў бабулі, цёмнавалосая трынаццацігадовая Марыя (дома яе звалі Маняй). Маня прачнулася радасная, бы вясельны гармонік, лёгкая, бы пушынка, – здавалася, каб маці падзьмула на яе – узляцела б угору! Узнёсласць Маніных пачуццяў тлумачылася тым, што да яе завітаў дзядуля, а разам з ім – і светлае-прасветлае, шчаслівае дзяцінства, якое адляцела-ўлятучылася ў ліхую гадзіну.

Святочныя пачуцці і мроі Мані былі зманлівымі і нядоўгімі, яны неўзабаве змяніліся іншымі пачуццямі, супрацьлеглымі тым – даўкай крыўдай, сумам, слязьмі. І ўсё ж Маня была ўсцешаная, бо пасля таго жахлівага расстання да яе з’явіўся дзед-нябожчык і, як бывала раней, паклікаў яе на сваё поле, дзе рос лён, павёў па знаёмай сцяжыне на самы пчальнік.